Ülkelerin Bölgesel ve Küresel Ölçekte Doğal Kaynak Potansiyeli
İnsanlar ilk çağlardan itibaren çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla doğal kaynaklardan yararlanmıştır. Doğal kaynakların bu kullanımı Sanayi Devrimi sonrasında büyük oranda artmıştır ve günümüzde sanayileşmenin, dünya nüfusunun ve tüketimin artmasına bağlı olarak doğal kaynaklara olan talep çok yüksek düzeye ulaşmıştır. Doğal kaynaklar sürdürülebilir bir kalkınmanın sağlanması, refah düzeyinin artması açısından ülkeler için büyük öneme sahiptir. Özellikle sanayileşmiş olan ülkelerde enerji tüketimi ve ham madde kaynaklarına duyulan ihtiyacın daha fazla olması nedeniyle doğal kaynaklara olan talep daha yüksektir. Ancak doğal kaynakların özellikle de petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynaklarının yeryüzünde düzenli bir dağılış göstermemesi sanayileşmiş ülkelerin zengin doğal kaynaklara sahip gelişmekte olan ülkelere karşı siyasi ve ekonomik baskı kurmasına sebep olmaktadır. Günümüzde zengin doğal kaynaklara sahip pek çok gelişmekte olan ülkenin sınırları sanayileşmiş ülkeler tarafından çizilmiştir.
Günümüzde zengin doğal kaynaklara sahip olan Orta Doğu ve Afrika’daki pek çok ülkede iç savaş ve çatışmalar yaşanmaktadır. Ülkeler sahip oldukları doğal kaynaklar ve bu kaynaklardan yararlanma özelliklerine göre başlıca üç gruba ayrılır:
- Doğal kaynaklar bakımından zengin olan ancak ekonomik güçlüklerle boğuştukları ve sahip olduğu doğal kaynakları işleyecek güçleri bulunmadığı için bu kaynakları sanayileşmiş ülkelere satmak olan ülkeler. Amerika Kıtası’nda yer alan Dominik Cumhuriyeti, Ekvador, Guatemala, Guyana, Peru, Surinam ve Venezuela gibi ülkeler bu tür ülkelere örnek gösterilebilir.
- Zengin doğal kaynak potansiyeline sahip olan ve sahip oldukları bu kaynakları işleyecek ekonomik ve teknolojik güce sahip olan ülkeler. ABD, Kanada ve Rusya gibi ülkeler bu tür ülkelere örnek gösterilebilir.
- Doğal kaynaklardan bakımından fakir olan ancak diğer ülkelerden doğal kaynakları temin ederek yüksek teknoloji ile birlikte işleyerek ekonomik kazanç sağlayan sanayileşmiş ülkeler. Japonya ve Güney Kore gibi ülkeler bu tür ülkelere örnek gösterilebilir.
Enerji Güzergâhları ve Etkileri
Günümüzde sanayileşmenin artış göstermesi enerji kaynaklarına olan talebi arttırmıştır. Bu nedenle enerji kaynaklarının temini ve üretim bölgelerinden üretim bölgelerine nakline yönelik çalışmalarda büyük oranda artış göstermiştir. Sanayileşmiş ülkeler ihtiyaç duydukları enerji kaynaklarını en ucuz ve güvenli yoldan temin etmek istemektedir.
Günümüzde sanayi faaliyetlerinde en yaygın olarak kullanılan petrol ve doğal gaz kaynaklarının üretim alanlarından tüketim alanlarına taşınmasında çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Kullanılacak taşıma yönteminin seçiminde üretici ve tüketici ülkelerin coğrafi konumları, birbirlerine uzaklıkları ve ekonomik durumları etkili olsa da petrol ve doğal gaz kaynaklarının taşınmasında daha çok tankerler ve deniz yolu ile taşıma tercih edilir. Deniz yolunun tercih edilmesinde üretim alanlarının ve rafinelerinin çoğunlukla kıyı bölgelerinde bulunması ve bu taşıma şeklinin daha ekonomik olması etkili olmuştur. Ancak deniz yolu ile yapılan taşımacılıkta meydana gelen kazaların büyük çevre sorunlarına neden olması ve tankerle taşınan doğal gazın üretim alanlarında önce sıvılaştırılması ve sonra tüketim alanlarına getirildikten sonra tekrar gaz hâline dönüştürülmesi gerekmektedir. Bu nedenle özellikle doğal gazın tankerlerle deniz yolları üzerinden taşınması ekstra maliyet oluşturmaktadır. Bu durum doğal gaz kaynaklarının taşınmasında boru hatlarının daha fazla tercih edilmesine neden olmaktadır.
Petrol ve Doğal Gazın Deniz Yoluyla Taşınması
Petrol ve doğal gaz kaynakların taşınmasında deniz yolları büyük paya ve öneme sahiptir. Dünya üzerindeki bazı boğaz ve kanallar enerji kaynaklarının taşınmasında ekonomik ve stratejik önemi daha fazladır.
Enerji kaynaklarının taşınmasında stratejik öneme sahip olan başlıca önemli güzergâhlar şunlardır:
- Hürmüz Boğazı
- Süveyş Kanalı
- İstanbul ve Çanakkale boğazları
- Malakka Boğazı
- Bab’ül Mendep Boğazı
- Panama Kanalı
Hürmüz Boğazı
Basra Körfezi ile Hint Okyanusu’nu birbirine bağlayan Hürmüz Boğazı İran, Irak ve BAE gibi Körfez ülkelerinde çıkarılan petrollerin dünya pazarlarına ulaştırılmasında kullanılan ve alternatifi olmayan bir boğazdır. Hürmüz Boğazı’ndan günde yaklaşık 19 milyon varil petrol geçmektedir. Bu boğazdan geçen petroller başta ABD, Japonya, AB ülkeleri ve Çin olmak üzere sanayileşmiş ülkelere taşınmaktadır.
Malakka Boğazı
Hint Okyanusu ile Güney Çin Denizi’ni birbirine bağlayan Malakka Boğazı, Endonezya ile Malezya arasında yer alır.
Hindistan, Endonezya ve Çin’i deniz yoluyla birbirine bağlayan Malakka Boğazı’ndan günde yaklaşık 16 milyon varil petrol taşınmaktadır. Boğazda trafik yoğunluğunun çok fazla olması nedeniyle tanker kazalarının yaşanma riski oldukça yüksektir.
Süveyş Kanalı
Akdeniz ile Kızıldeniz’i birbirine bağlayan Süveyş Kanalı körfez ülkelerinden çıkarılan petrollerin Akdeniz üzerinden dünya ticaretine taşınmasında büyük rol oynamaktadır. Günümüzde Süveyş Kanalı vasıtasıyla günde yaklaşık 5,5 milyon varil petrol taşınmaktadır.
Bab’ül Mendep Boğazı
Hint Okyanusu ile Kızıldeniz’i birbirine bağlayan Bab’ül Mendep Boğazı Körfez ülkelerinden çıkarılan petrolün Akdeniz üzerinden Avrupa ülkelerinde taşınmasında önemli rol oynamaktadır.
Son dönemlerde boğaz çevresinde yer alan Sudan, Somali, Etiyopya, Eritre ve Yemen gibi ülkelerde yaşanan sıcak çatışmalar boğazın güvenliğini tehlikeye atmaktadır.
İstanbul ve Çanakkale Boğazları
Asya ile Avrupa kıtaları arasında yer alan İstanbul ve Çanakkale boğazları Karadeniz’deki ülkelerin Akdeniz’e ve açık denizlere bağlantısını sağlayan en önemli su yoludur.
İstanbul ve Çanakkale boğazları Rusya ve Hazar bölgesinde bulunan petrollerin dünya pazarlarına ulaştırılmasında stratejik bir rol oynamaktadır. İstanbul Boğazı’ndan günlük yaklaşık 2,5 milyon ton varil petrol taşınmaktadır.
Petrolün Boru Hatları Yoluyla Taşınması
Petrol kaynaklarının boru hatları ile taşınması hem daha ekonomik hem de daha güvenli olması nedeniyle tercih edilmektedir. Ancak petrol kaynaklarının boru hatları ile üretim bölgelerinden tüketim bölgelerine taşınması esnasında geçeceği güzergah üzerinde yer alacak ülkeler bu hatların oluşturulmasında politik etkilerin de büyük rol oynamaktadır. Petrol boru hatlarının geçeceği alanlar bazı ülkeler arasında rekabet konusu olup bazen de eskiden var olan siyasi çekişmelerin artmasına neden olabilmektedir.
Günümüzde petrol kaynaklarının taşınmasında stratejik öneme sahip olan başlıca petrol boru hatları şunlardır:
- Bakü — Tiflis – Ceyhan (BTC) Boru Hattı
- Druzba Boru Hattı Sistemi
- CPC Boru Hattı
- Hazar Havzası Alternatif Boru Hatları
Doğal Gazın Boru Hatları Yoluyla Taşınması
Diğer fosil kaynaklara göre çevre üzerindeki olumsuz etkisi daha az olan doğal gaz günümüzde gerek konutların ısıtılması gerekse de enerji üretimi amacıyla özellikle sanayileşmiş ülkeler tarafından yoğun talep görmektedir. Doğal gaz kaynaklarına olan taleplerin artması bu kaynakların taşınmasında daha ekonomik ve pratik olan boru hatlarının kullanımını arttırmıştır.
Günümüzde önemli hacme sahip dünyadaki başlıca doğal gaz boru hatları şunlardır:
- Yamal -Avrupa 1
- Brotherhood
- Mavi Akım (Blue Stream)
- Yeşil Akım (Green Stream)
- Bakü – Tiflis — Erzurum (BTE) Doğal Gaz Boru Hattı
- Ukrayna Boru Hatları
- Soyuz
- Langeled
Enerji Koridoru Türkiye
Petrol ve doğal gaz kaynakları bakımından zengin potansiyele sahip olan Orta Doğu ve Hazar Bölgesi ile enerji kaynaklarının yoğun olarak kullanıldığı sanayileşmiş ülkeler arasında yer alan Türkiye, bu doğal kaynakların üretim bölgelerinden tüketim alanlarına ulaştırılmasında stratejik bir önem oynamaktadır. Günümüzde pek çok uluslararası enerji nakil hattı projesinde Türkiye merkez ülke durumundadır.
Türkiye’deki başlıca doğal gaz boru hatları ve projeleri
- Bakü – Tiflis – Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı
- Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı (İran – Türkiye)
- Mavi Akım Gaz Boru Hattı
- Rusya – Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı (Batı Hattı)
- Trans – Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi
- Türkiye – Yunanistan Doğal Gaz Enterkonneksiyonu
- Türk Akım Gaz Boru Hattı Projesi
Türkiye’deki Başlıca Petrol Boru Hatları
- Bakü – Tiflis – Ceyhan Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı
- Bakü – Tiflis – Ceyhan Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı
- Irak – Türkiye Ham Petrol Boru Hattı
- Türkiye’deki Başlıca Transit Boru Hatları ve Projeleri
- Bakü -Tiflis – Ceyhan Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı
- Irak – Türkiye Ham Petrol Boru Hattı
- Trans – Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP)
- Türk Akım Gaz Boru Hattı Projesi
