10.sınıf coğrafya müfredatında yer alan “Yeryüzü Şekilleri ile Beşerî Faaliyetler Arasındaki Etkileşim” konusu, doğal çevre (jeomorfoloji) ile insan faaliyetleri (ekonomik, sosyal, kültürel) arasındaki karşılıklı ilişkiyi inceler. Bu etkileşim, iki ana başlık altında ele alınır:

1. Yeryüzü Şekillerinin Beşerî Faaliyetler Üzerindeki Etkisi

Yeryüzü şekilleri, insanların yaşam tarzını, yerleşimlerini, ekonomik faaliyetlerini ve kültürel özelliklerini doğrudan etkiler.

• Yerleşme ve Nüfus Dağılımı:
  • Düz ve alçak alanlar: Verimli ovalar ve nehir vadileri, tarım ve ulaşım için elverişli olduklarından tarih boyunca yoğun nüfuslu yerleşmelerin kurulduğu alanlar olmuştur. Örneğin, Nil Vadisi ve Çukurova, verimli toprakları sayesinde yoğun nüfus barındırmıştır.
  • Dağlık ve engebeli alanlar: Ulaşımın zor, tarım alanlarının sınırlı ve iklim koşullarının sert olması nedeniyle bu bölgelerde nüfus daha seyrektir. Yerleşmeler genellikle dağ eteklerine veya vadi tabanlarına kurulmuştur.
• Ekonomik Faaliyetler:
  • Yeryüzü şekilleri, bir bölgedeki ana ekonomik faaliyet türünü belirler. Düz ovalarda yaygın olarak tarım yapılırken, dağlık alanlarda hayvancılık ve ormancılık öne çıkar. Kıyı ovalarında balıkçılık ve turizm gelişirken, engebeli bölgeler kış turizmi için elverişli olabilir.
• Sosyal ve Kültürel Özellikler:
  • Dağlık bölgelerde yaşayan bazı topluluklar, coğrafi izolasyon nedeniyle diğer topluluklarla daha az iletişim kurabilir ve bu da kendilerine özgü kültürel özelliklerin gelişmesine yol açabilir. Örneğin, Karadeniz Bölgesi’ndeki dağ köylerinin kendine has yemek, müzik ve mimari yapıları bu duruma örnektir.

2. Beşerî Faaliyetlerin Yeryüzü Şekilleri Üzerindeki Etkisi

İnsanlar, doğal koşulların getirdiği zorlukları aşmak ve ihtiyaçlarını karşılamak için yeryüzü şekillerini bilinçli veya bilinçsiz olarak değiştirirler. Bu süreçte mühendislik ve teknolojiden yararlanırlar.

• Barajlar ve Kanallar: Nehirlerin akışını kontrol altına almak ve su ihtiyacını karşılamak amacıyla barajlar inşa edilerek nehir vadilerinin yapısı değiştirilir.
• Tünel, Köprü ve Viyadükler: Dağlık ve engebeli arazilerde ulaşımı kolaylaştırmak için tüneller açılır ve viyadükler yapılır.
• Şehirleşme ve Tarım: Tarım ve şehirleşme faaliyetleri, doğal bitki örtüsünün tahrip olmasına, toprağın yapısının değişmesine ve erozyon riskinin artmasına neden olabilir.

Çözümlü Örnek Test Sorusu

1. Soru: Aşağıdaki yerleşim özelliklerinden hangisi, yeryüzü şekillerinin beşerî faaliyetlere etkisine örnek gösterilemez?

A) Konya Ovası’nın yoğun nüfuslu bir bölge olması B) Doğu Anadolu’daki köylerin dağınık bir yerleşim göstermesi C) Hollanda’da denizin doldurularak yeni tarım alanları oluşturulması D) Verimli delta ovalarında tarımsal faaliyetlerin gelişmesi E) Karadeniz Bölgesi’nde ulaşımın zor olması nedeniyle tünel yapımının artması

Doğru Cevap: C Çözüm: Hollanda’da denizin doldurulması, insanların yeryüzü şekillerini kendi ihtiyaçları doğrultusunda değiştirmesine bir örnektir. Diğer seçenekler ise yeryüzü şekillerinin insan faaliyetlerini nasıl etkilediğine örnektir.

2. Soru: Aşağıdaki ekonomik faaliyetlerden hangisi, dağlık ve engebeli arazilerin belirleyici etkisiyle ortaya çıkmıştır?

A) Çay tarımı B) Zeytin yetiştiriciliği C) Küçükbaş hayvancılık D) Kış turizmi E) Sanayi

Doğru Cevap: D Çözüm: Kış turizmi, kar örtüsünün uzun süre kalabildiği, yüksek ve engebeli dağlık alanlarda gelişen bir faaliyettir. Dolayısıyla, doğrudan yeryüzü şekilleriyle ilişkilidir.

3. Soru: “Nil Vadisi, geniş düzlükleri ve verimli alüvyal topraklarıyla çok yüksek bir tarımsal üretim sağlamakta, yerleşmeyi ve ulaşımı kolaylaştırmaktadır.” Yukarıdaki metinde, yeryüzü şekilleri ve beşerî faaliyetler arasındaki etkileşim hangi yönüyle vurgulanmaktadır?

A) Yeryüzü şekillerinin doğal afetlere yol açması B) Yeryüzü şekillerinin beşerî faaliyetler üzerinde kolaylaştırıcı etkisi C) İnsanların yeryüzü şekillerini değiştirmesi D) Kültürel faaliyetlerin doğal çevreye etkisi E) Sadece ekonomik faaliyetlere odaklanılması

Doğru Cevap: B Çözüm: Metinde, Nil Vadisi’nin düz ve verimli yapısının tarımı, yerleşmeyi ve ulaşımı kolaylaştırdığı belirtilmektedir. Bu, yeryüzü şekillerinin insan faaliyetleri üzerindeki olumlu ve kolaylaştırıcı etkisini gösterir.

4. Soru: Aşağıdaki insan faaliyetlerinden hangisi, doğal ortam üzerindeki olumsuz etkisiyle erozyon riskini artırabilir?

A) Baraj yapımı B) Teraslama C) Ormanların tahrip edilmesi D) Kıyılara dolgu yapılması E) Tünel inşaatı

Doğru Cevap: C Çözüm: Toprağı koruyan ve erozyonu önleyen bitki örtüsünün (ormanların) tahrip edilmesi, toprağın açıkta kalmasına ve özellikle eğimli arazilerde erozyon riskinin artmasına neden olur.

5. Soru: Aşağıdaki coğrafi özelliklerden hangisi, bir bölgede yoğun nüfuslanmaya neden olan bir faktördür?

A) Dağlık ve engebeli alanlar B) Yüksek enlemlerdeki soğuk iklim koşulları C) Verimli ve düz araziler D) Kurak ve çöl iklimi E) Fay hatlarının bulunduğu alanlar

Doğru Cevap: C Çözüm: Verimli ve düz araziler, tarım, sanayi ve ulaşım gibi ekonomik faaliyetler için uygun koşullar sunduğundan yoğun nüfuslanmaya zemin hazırlar.