Beşerî sistemler ve süreçler, coğrafyanın temel konularından biridir ve insanların yeryüzü üzerindeki dağılışını, yerleşme biçimlerini, ekonomik faaliyetlerini ve bu faaliyetlerin çevreyle olan etkileşimini inceler. Bu ünite, yerleşmelerin nasıl ve neden kurulduğunu, zamanla nasıl geliştiğini ve sahip oldukları işlevleri (fonksiyonları) ele alır.

1. Yerleşmelerin Kuruluşu ve Gelişimi

Yerleşmelerin kurulup gelişmesinde hem doğal faktörler hem de beşerî faktörler etkilidir.

• Doğal Faktörler:
  • İklim: İnsanlar, tarih boyunca ılıman iklim koşullarının yaşandığı orta kuşak bölgelerini yerleşme için tercih etmişlerdir. Aşırı sıcak, soğuk veya kurak iklimlerin görüldüğü kutup, çöl ve Ekvatoral bölgelerde yerleşme yoğundur.
  • Su Kaynakları: Temel yaşam kaynağı olan su, yerleşmelerin kuruluşunda en önemli belirleyicidir. Nehir kenarları, göl havzaları ve verimli ovalar, geçmiş medeniyetlerin kurulduğu alanlar olmuştur.
  • Toprak Yapısı ve Topoğrafya: Verimli tarım topraklarının bulunduğu düz araziler (ova ve platolar) yerleşme için elverişlidir. Dağlık ve engebeli arazilerde ise tarım, ulaşım ve barınma zor olduğu için yerleşmeler genellikle daha seyrektir.
• Beşerî Faktörler:
  • Ekonomik Faaliyetler: Tarım, sanayi, ticaret ve turizm gibi ekonomik faaliyetler, yerleşmelerin kurulması ve büyümesi için itici güçtür.
  • Ulaşım: Ticaret yolları üzerinde bulunan, liman veya demiryolu bağlantısı olan yerleşmeler hızla gelişir.
  • Göçler: Kentlere doğru yaşanan iç ve dış göçler, yerleşim alanlarının hızla büyümesine neden olur.

2. Yerleşmelerin Fonksiyonları

Her yerleşme, büyüklüğüne ve bulunduğu bölgenin özelliklerine göre farklı işlevlere sahiptir. Yerleşmeler, bu işlevlere göre sınıflandırılabilir:

• Tarım Fonksiyonu: Tarımsal üretimin öne çıktığı yerleşmelerdir. Örneğin, verimli ovalardaki köyler.
• Sanayi Fonksiyonu: Fabrikaların ve sanayi tesislerinin yoğunlaştığı kentlerdir. İstanbul, Kocaeli, Bursa gibi şehirler bu fonksiyona sahiptir.
• Ticaret Fonksiyonu: Ticari faaliyetlerin ve finansın geliştiği kentlerdir. İstanbul, New York, Londra gibi küresel kentler bu fonksiyona sahiptir.
• Turizm Fonksiyonu: Doğal güzellikleri veya tarihi mekânları nedeniyle turizmden gelir elde eden yerleşmelerdir. Antalya, Bodrum gibi kıyı şehirleri bu fonksiyona sahiptir.
• İdarî Fonksiyon: Bir ülkenin veya bölgenin yönetim merkezidir. Ankara, Washington, D.C. gibi başkentler bu fonksiyona sahiptir.
• Dinî Fonksiyon: Dinî merkezler veya kutsal mekânlar etrafında gelişen yerleşmelerdir. Mekke, Kudüs, Vatikan gibi şehirler bu fonksiyona sahiptir.

Çözümlü Örnek Test Sorusu

1. Soru: Aşağıdaki yerleşme tiplerinden hangisinin gelişmesinde sanayi faaliyetleri temel bir etken olmuştur?

A) Adana B) Mekke C) Kudüs D) New York E) Rize

Doğru Cevap: A Çözüm: Adana, Çukurova’nın tarım potansiyelinin yanı sıra sanayi ve ticaret faaliyetlerinin de yoğun olduğu bir şehirdir. Sanayi, Adana’nın gelişiminde önemli bir faktördür. Mekke ve Kudüs dinî, New York ticaret ve finans, Rize ise tarım (çay) ve turizm fonksiyonlarıyla öne çıkar.

2. Soru: Bir yerleşmenin, yıl içinde birden fazla fonksiyonu bünyesinde barındırması, o yerleşmenin hangi özelliğini gösterir?

A) Sadece doğal faktörlere bağlı olduğunu B) Ulaşım olanaklarının gelişmediğini C) Ekonomik yapısının tek yönlü olduğunu D) Çok yönlü ve gelişmiş bir yapıda olduğunu E) Nüfusunun sürekli azaldığını

Doğru Cevap: D Çözüm: Bir yerleşmenin hem sanayi, hem ticaret, hem de turizm gibi birden fazla fonksiyona sahip olması, o yerleşmenin ekonomik olarak çeşitlilik gösterdiğini ve dolayısıyla çok yönlü ve gelişmiş bir yapıda olduğunu gösterir.

3. Soru: Aşağıdaki doğal faktörlerden hangisi, yerleşmelerin kuruluşunu ve gelişimini diğerlerine göre daha az etkiler?

A) İklim B) Su kaynakları C) Toprak yapısı D) Volkanik patlamalar E) Topoğrafya

Doğru Cevap: D Çözüm: Volkanik patlamalar, yerleşmeler için risk oluşturan doğal afetlerdir ve genellikle yerleşme üzerinde kalıcı bir olumlu veya olumsuz etki yaratmaz. Diğer seçenekler (iklim, su, toprak ve topoğrafya) ise yerleşme yeri seçimini doğrudan ve kalıcı bir şekilde etkileyen temel faktörlerdir.

4. Soru: Bir yerleşmenin idari fonksiyonunun gelişmesinde aşağıdakilerden hangisi en önemli rolü oynar?

A) Verimli tarım topraklarına sahip olması B) Kutsal mekânları barındırması C) Ülke veya bölgenin yönetim merkezi olması D) Büyük bir limana sahip olması E) Tarihi turistik yerlerinin bulunması

Doğru Cevap: C Çözüm: Bir yerleşmenin idari fonksiyon kazanması, doğrudan o yerleşmenin devletin veya bir bölgenin yönetim merkezi olarak belirlenmesiyle ilgilidir. Başkentler, bu fonksiyona en iyi örnektir.

5. Soru: Aşağıdaki haritada gösterilen yerlerden hangisinde, yeryüzü şekillerinin engebeli olmasından dolayı nüfus yoğunluğunun daha az olduğu söylenebilir?

• A) Ege kıyıları
• B) Doğu Anadolu Bölgesi
• C) Marmara Bölgesi
• D) Çukurova
• E) Konya Ovası

Doğru Cevap: B Çözüm: Doğu Anadolu Bölgesi, Türkiye’nin en engebeli ve dağlık bölgelerinden biridir. Bu durum, tarım ve ulaşımı kısıtladığı için nüfus yoğunluğunun Türkiye ortalamasının altında olmasına neden olur. Diğer bölgeler ise genellikle daha düz ve elverişli alanlar içerir.