Yeryüzünün şekillenmesinde etkili olan dış kuvvetler, iç kuvvetlerle (tektonik süreçler) oluşan yer şekillerini aşındırır, taşıyarak biriktirir ve bu sayede yeni yer şekilleri meydana getirir. Bu süreçler, kayaçların ayrışmasıyla başlar ve çeşitli dış etkenlerle devam eder.

Aşındırma Süreci

• Kayaçların parçalanarak bulunduğu yerden koparılmasıdır.

• Türleri:

  • Mekanik aşındırma: Fiziksel parçalama (ör: donma-çözülme, rüzgar aşındırması).

  • Kimyasal aşındırma: Çözünme yoluyla (ör: kalker arazilerde karstlaşma).

👉 Aşındırma ile oluşan yer şekilleri:

• Akarsu vadileri (çentik vadi, boğaz vadi, kanyon)

• Rüzgar aşınım şekilleri (mantar kaya, şahit kaya)

• Dalga aşınım şekilleri (falez, mağara)

• Buzul vadileri (U şeklinde vadiler)

---

Taşınma Süreci

• Koparılan malzemenin akarsu, rüzgar, buzullar, dalga veya yerçekimi ile başka yere taşınmasıdır.

• Taşınma kapasitesini etkileyen faktörler:

  • Akarsularda → akış hızı ve su miktarı

  • Rüzgarlarda → hız

  • Buzullarda → kütle büyüklüğü

  • Dalgalar ve akıntılarda → kuvvet ve yön

---

Biriktirme Süreci

• Taşınan malzemenin akış hızının azalmasıyla bırakılmasıdır.

• Akarsu biriktirme şekilleri: Birikinti yelpazesi, delta, ırmak adası, ova.

• Rüzgar biriktirme şekilleri: Kumullar, lös.

• Dalga biriktirme şekilleri: Kıyı oku, kıyı kordonu, tombolo.

• Buzul biriktirme şekilleri: Morenler (buzulların taşıdığı taş ve toprak yığınları).

---

Süreçlerin Yeryüzünü Şekillendirmedeki Rolü

• Aşınma: Yükseltileri aşındırarak yeryüzünü alçaltır.

• Taşınma: Malzemeyi farklı bölgelere taşır.

• Biriktirme: Çukurları doldurur, ovalar ve düzlükler meydana getirir.

👉 Sonuç:

• Yeryüzü sürekli bir denge arayışı içindedir.

• Yükseltiler aşındırılır, çukurlar doldurulur → yeryüzü daha düz hale gelir.

---

📝 Çözümlü Test Soruları

---

Soru 1

Aşağıdaki dış kuvvetlerden hangisi taşıdığı malzemeyi deniz ve okyanus kıyılarında biriktirir?

A) Akarsular
B) Buzullar
C) Dalgalar
D) Rüzgarlar
E) Yerçekimi

✅ Cevap: C (Dalgalar)
📌 Dalga ve akıntılar kıyı boyunca malzeme taşıyıp kıyı oku, kıyı kordonu ve tombolo gibi şekiller oluşturur.

---

Soru 2

Aşağıdakilerden hangisi akarsuların aşındırması ile oluşmuş bir yer şeklidir?

A) Delta ovası
B) Çentik vadi
C) Kıyı kordonu
D) Moren
E) Kumullar

✅ Cevap: B (Çentik vadi)
📌 Akarsuların kazma etkisi ile derin vadiler (çentik vadi, boğaz vadi) oluşur.

---

Soru 3

Rüzgarların taşıdığı ince taneli toprakların birikmesiyle oluşan verimli topraklara ne ad verilir?

A) Lös
B) Moren
C) Kum tepeciği
D) Delta
E) Birikinti yelpazesi

✅ Cevap: A (Lös)
📌 Rüzgarın taşıdığı ince malzemenin birikmesiyle lösler oluşur ve oldukça verimlidir.

---

Soru 4

Aşağıdaki yer şekillerinden hangisi biriktirme sonucu oluşmaz?

A) Delta ovası
B) Tombolo
C) Kıyı kordonu
D) Falez
E) Kumullar

✅ Cevap: D (Falez)
📌 Falez, dalgaların kıyıyı aşındırmasıyla oluşur; diğerleri biriktirme şekilleridir.

---

Soru 5

Buzulların taşıdığı malzemenin birikmesiyle oluşan yığınlara ne ad verilir?

A) Moren
B) Delta
C) Kumul
D) Falez
E) Obruk

✅ Cevap: A (Moren)
📌 Buzulların taşıdığı kaya ve toprak parçaları eriyince birikir ve morenleri oluşturur.

Çözümlü Örnek Test Sorusu

1. Soru: Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumunda rüzgârların biriktirme faaliyeti etkili olmuştur?

A) Kanyon B) Delta C) Falez D) Kumul E) Sirk

Doğru Cevap: D Çözüm: Kumullar, rüzgârların taşıdığı kum tanelerinin hızlarının azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan kum tepeleridir. Diğer seçenekler ise farklı dış kuvvetlerin aşındırma veya biriktirme faaliyetleriyle oluşur.

2. Soru: Bir arazinin eğiminin fazla olması, bitki örtüsünün zayıf olması ve toprağın ince taneli olması hangi süreci hızlandırır?

A) Heyelan B) Deprem C) Erozyon D) Volkanizma E) Epirojenez

Doğru Cevap: C Çözüm: Bu özellikler, su ve rüzgâr gibi dış kuvvetlerin toprağı daha kolay aşındırmasına ve taşımasına neden olarak erozyonu hızlandırır.

3. Soru: Aşağıdaki yer şekillerinden hangisi, akarsu biriktirmesi sonucunda meydana gelmiştir?

A) Menderes B) Hörgüç kaya C) Delta D) Mantar kaya E) Sarkıt

Doğru Cevap: C Çözüm: Delta, akarsuyun taşıdığı alüvyal malzemeleri denize veya göle döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşan birikim ovasıdır. Menderes bir aşınım ve birikim, diğerleri ise farklı dış kuvvetlerin etkisiyle oluşan şekillerdir.

4. Soru: Karstik arazilerde, mağara tavanından sızan sularla oluşan ve giderek uzayan yer şekline ne ad verilir?

A) Dikit B) Sarkıt C) Sütun D) Traverten E) Obruk

Doğru Cevap: B Çözüm: Mağara tavanından damlayan suların içindeki minerallerin birikmesiyle aşağı doğru uzayan şekillere sarkıt denir.

5. Soru: Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumunda hem aşınma hem de biriktirme süreci aynı anda etkili olmuştur?

A) Vadi B) Falez C) Buzul D) Menderes E) Tombolo

Doğru Cevap: D Çözüm: Menderesler, akarsu yatağının büklüm yapmasıyla hem aşındırma (dış bükey kıyılarda) hem de biriktirme (iç bükey kıyılarda) faaliyetlerini aynı anda gerçekleştirmesiyle oluşur.