İNSAN VE DOĞA ETKİLEŞİMİ
Doğada Dört Unsur (Muhteşem Dörtlü)
İnsanın yaşamı daha çok doğal koşullara bağlıdır. Soluduğumuz havayı, içtiğimiz suyu, besin ürettiğimiz toprağı, meskenlerimizi inşa ettiğimiz taşları, ağaçları vb. doğal çevremizden elde ederiz. Bir doğa yürüyüşüne çıktığınızda veya pikniğe gittiğinizde doğal çevredeki unsurları bir inceleyin ne görüyorsunuz? Hava, su, toprak ve canlılar muhteşem bir ahenk içinde değil mi?
Yukarıda görülen doğadaki dört unsurun neler olduğunu ve insan yaşamını kısaca nasıl etkilediğini açıklayalım.
1. Hava Küre (Atmosfer)
Atmosfer olarak bilinen hava küre içinde barındırdığı çeşitli gazlar (%78 Azot, %21 Oksijen, Karbondioksit, su buharı ve soygazlar) sayesinde canlılar için yaşam ortamı oluşturur. Sıcaklık, yağış ve rüzgar (meteorolojik olaylar) atmosferin troposfer katında gerçekleşir.
- Sıcaklık; buharlaşmayı, su kaynaklarını, kayaların çözülmesini, toprak oluşumunu, tarımı, hayvancılığı, ulaşımı, enerji üretimini ve turizmi etkiler.
- Çok yüksek veya çok düşük sıcaklıklar ise insan ve diğer canlı yaşamını olumsuz yönde (kuraklık, çölleşme, buzlanma, donma vs.) etkiler.
- Atmosferin troposfer katında bulunan su buharı (nem) yağışların kaynağıdır. Sıcaklık şartlarına ve oluşma koşullarına bağlı olarak yağmur, çiy, kar, kırağı, kırç gibi yoğuşma ürünlerine dönüşür. Ayrıca su döngüsünün aşamalarından biridir.
- Nem, hava sıcaklığını dengeleyip sıcaklık farkını azalttığı gibi bitkilerin yetişmesi ve diğer canlıların yaşamı için çok önemlidir.
- Çok nemli koşullara sahip tropikal bölgeler ile çok az neme sahip olan kurak ve çöl bölgeleri ise yaşam koşullarını zorlaştırır.
- Yağmurlar; bitkileri, akarsuları, gölleri ve yer altı sularını besler. Toprağın verimini arttırır. Hava kirliliğini azaltır. Akarsuları besleyerek hidroelektrik potansiyelini arttırır.
- Sağanak yağmurlar sel ve taşkınlara neden olduğundan yaşamı zorlaştırır. Erozyon ve heyelan olayları üzerinde etkili olur.
- Kar yağışları atmosferik denge üzerinde etkili olduğu gibi bakteri ve mikropların yok olmasında etkili olur. Eriyen karlar yer üstü ve yer altı sularını besleyerek tarım ve hayvancılığı olumlu etkiler. Ayrıca dağlık alanlardaki uygun yerlerde kayak turizminin canlı olmasını sağlar.
- Aşırı kar yağışları ulaşım ve ticareti olumsuz etkiler. Ayrıca dolu yağışlarının özellikle tarım mevsiminde zararları fazla olur.
- Rüzgârlar; atmosferik dengenin sağlanması, nem, sıcaklık dengesi, akıntıların taşınması, havanın temizlenmesi, bitkilerde tozlaşma – döllenme, yağışların oluşmasında büyük faydaları vardır. Ayrıca son zamanlarda rüzgâr enerjisi üretimi için de önem taşır.
- Şiddetli rüzgâr ve fırtınaların beşerî hayat üzerinde olumsuz etkisi fazladır.
2. Su Küre (Hidrosfer)
Hidrosfer olarak bilinen su küreyi, yer kabuğunun çukur alanlarında biriken okyanuslar, denizler, göller, bataklıklar ve akarsular ile kayaların çatlaklarında, geçirimsiz tabakalar arasında bulunan yer altı suları oluşturur. Ayrıca tatlı su kaynaklarının büyük kısmını oluşturan buzullar ve buz dağları tatlı su varlığının büyük kısmını oluşturur.
- Okyanuslar su varlığının en büyük parçasıdır. Deniz ve okyanuslarda canlı varlığı dünya ekosisteminin can damarıdır.
- Sıcak ve soğuk su akıntıları iklimler üzerinde etkili olur.
- Dalgalar sayesinde atmosfere fırlatılan tuz parçacıkları olan aerosoller bulutların çekirdeğini oluşturur. Son yıllarda dalga enerjisi üretimi, su sporları ve turizm üzerinde katkı sağlamaktadır.
- Şiddetli dalgalar deniz ulaşımını olumsuz etkilerken kıyı bölgelerinde zararlara neden olmaktadır.
- İçme suyu sağlamada, tarımda sulama yapmada fazlaca faydalanılan akarsulardan hızlı akışlı olanları rafting sporunda önem taşır.
- Akarsular, hidroelektrik üretiminde, ulaşım ve taşımacılıkta önemlidir. Akarsularda yapılan balıkçılık faaliyetleri ekonomiye ve turizme büyük katkı sağlamaktadır.
3. Taş Küre (Litosfer)
Litosfer de denilen taş küre; dağlar, ovalar, platolar, kayaçlar ve topraklardan oluşur. Yer şekillerinin farklı coğrafyalardaki kullanımı farklı
olmakla birlikte beşerî faaliyetleri de değişen ağırlıkta etkilemektedir.
Kayaçlar
- İlk çağlardan beri kayaçlar veya taşlar avcılık, kap kacak yapımı ve alet yapımında kullanılmaktadır. Yapı malzemesi olarak hala kullanılmaktadır.
- Değerli taşlar, süsleme, takı eşyası olarak önem taşımaktadır.
- Kayaçların bazıları özellikle sanayide, enerji üretiminde (kömür çeşitleri) kullanılır.
Toprak
- Toprak bitkilerin tutunduğu ve yetiştiği dolayısıyla hayvanların ve insanların beslenme kaynağının temelini oluşturur.
- Farklı toprak türleri farkı tarım ürünlerinin yetişmesine elverişlidir. Ayrıca topraktan kiremit, tuğla çanak ve çömlek yapımında faydalanılır.
- Verimsiz, çorak ve kurak topraklar tarımsal faaliyetler için elverişli değildir.
Yer Şekilleri
- Dağlık ve engebeli yerler genel olarak dağınık yerleşmeye neden olur. Düzlük alanlarda yerleşmeler toplu yerleşme özelliği gösterir.
- Bazı dağlık alanlar kış turizmi, dağcılık, yamaç paraşütü gibi faaliyetlere elverişli olduğu gibi hayvancılık açısından da değer taşır.
- Genel olarak dağlık ve engebeli yerler ulaşım ve ticaret faaliyetlerinde kısıtlayıcı ve zorlaştırıcı etkiye sahiptir.
4. Canlılar Küresi (Biyosfer)
Biyosfer olarak adlandırılan canlılar küresi; taş küre, hava küre ve su küre içinde kendine yaşam ortamı bulan canlı türlerinin (bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar) oluşturduğu beslenme ve döngülerin yaşandığı canlı küredir.
Bitkiler
- Bitkiler fotosentez yoluyla besin üretir. Bunun için Güneş enerjisini kullanır ve enerji akışının temelini oluşturur.
- Ormanlar, savanlar, bozkırlar, makiler vs. yer kabuğunun örtüsüdür. Atmosferik koşullardan etkilenir ve aynı zamanda iklimlerin aynasıdır.
- Ormanlar; turizm, oksijen, enerji kaynağı ve hayvanların barınağıdır. Erozyonu önler, nemi tutar ve sıcaklık farkını azaltır.
- Kâğıt, selüloz, mobilya, ilaç ve birçok endüstri ürününe ham madde oluşturur.
Hayvanlar
- Hayvanlar doğal dengenin vazgeçilmez unsuru olduğu gibi insanlar için beslenme, giyinme ve ticaret kaynağıdır. Ayrıca gücünden faydalanılan hayvanlar vardır.
- Farklı iklimlerde ve arazi koşullarında farklı hayvanlar yaşar.
Doğal Unsurlarla İnsan Etkileşimi
Dünya’nın farklı bölgelerinde insanların beslenmeleri, barınma şekilleri, topraktan ve çevreden faydalanmaları ile giyim – kuşamları büyük farklılıklar göstermektedir. Bu durum insanların doğal çevrelerinden ne derece etkilendiklerini gösterir. Etkilendikleri doğal unsurlar içinde;
denizler, akarsular, dağlar, taşlar, topraklar, ormanlar, bitkiler, hayvanlar, sıcaklık, kar, yağmur ve fırtınalar vardır.
İnsan – doğa etkileşimi tek yönlü değildir. Çoğu kez iki yönlü olarak görülür. Ancak insanın veya doğanın etkilenme miktarı bazen doğu yönünde bazen ise insan yönünde ağır basar. Örneğin deterministlere göre; insan doğanın bir ürünüdür ve onun emrindedir. Ancak daha sonraları bu görüş büyük ölçüde değişti. Possibilistler “insan doğaya karşı pasif olmaktan çok çevreyi – doğayı etkileyen bir varlıktır.” şeklinde düşünürler.
Sonuç olarak,
- İnsan yaşadığı çevrenin bir parçası olmakla birlikte her zaman diliminde çevresini etkilemiş çoğu zaman da değiştirmiştir. Buluş ve icatların hızlanması ile “doğaya hükmedici insan” özelliği ağır basmıştır.
- Kanada’nın kuzeyinde veya Grönland’da kürklere bürünen insanlar var iken Orta Afrika’da yarı çıplak hâlde yaşayan pigmeler, pantolar ve otantolar vardır.
- Az yağış alan yarı kurak ve kurak bölgelerde örneğin bozkır – karasal özellik taşıyan yerlerde toprak malzeme veya kerpiçten yapılmış evler yaygın iken bol yağışlı tropikal, okyanusal, muson bölgelerinde ahşap ve bambulardan yapılmış evler yaygındır.
- Kutup bölgelerinde insan, soğukla mücadele verirken Ekvatoral bölgede ve sıcak çöllerde ise sıcaklık veya kuraklığa karşı mücadele yapmak zorunda kalır.
- Doğanın etkisi altında kalan insan; su kaynaklarından, çayırlardan, bozkırlardan, ormanlardan ve madenlerden faydalanmaktadır.
