Tektonik Süreçler, 10. sınıf coğrafya müfredatında yer alan “Doğal Sistemler ve Süreçler” ünitesinin önemli bir bölümünü oluşturur. Bu konu, yeryüzünün iç yapısından kaynaklanan ve Dünya’nın yüzeyini şekillendiren iç kuvvetleri ve bunların yol açtığı olayları inceler.

Tektonik süreçler, enerjisini Dünya’nın derinliklerinde bulunan mantodaki konveksiyonel hareketlerden alan, yer kabuğunun oluşmasını ve şekillenmesini sağlayan kuvvetlerdir. Bu kuvvetler sonucunda başlıca şu olaylar meydana gelir:

1. Dağ Oluşumu (Orojenez): Orojenez, levha hareketleri sonucunda tortul tabakaların sıkışmasıyla oluşan dağ oluşum süreçleridir.

• Kıvrılma: Esnek yapılı tortul tabakaların yan basınçlara maruz kalmasıyla yükselen kısımlarına antiklinal, alçalan kısımlarına ise senklinal adı verilir.
• Kırılma: Sert yapılı tortul tabakaların yan basınçlar sonucunda kırılarak yükselmesiyle horst, alçalmasıyla ise graben adı verilen fay hatları oluşur.

2. Kıta Oluşumu (Epirojenez): Yer kabuğunun, ağırlığı oranında manto üzerinde yüzerek denge durumunu korumasına izostatik denge denir. İklim değişiklikleri (buzul erimeleri), aşınma ve birikme gibi nedenlerle bu dengenin bozulması sonucunda yer kabuğunun geniş alanlarda yükselmesi veya alçalması olayına epirojenez adı verilir.

3. Volkanizma: Yerin derinliklerinde bulunan magmanın, yer kabuğundaki çatlak ve zayıf noktalardan yeryüzüne çıkması ya da yeryüzüne yakın alanlara sokulmasıdır.

• Derinlik Volkanizması: Magmanın yer kabuğunun içine sokularak yüzeye çıkamaması ve burada soğumasıdır.
• Yüzey Volkanizması: Magmanın yer yüzüne çıkmasıyla volkanik dağlar, kraterler ve lav platoları oluşur.

4. Depremler (Sismik Olaylar): Yer kabuğundaki fay hatları boyunca meydana gelen ani enerji boşalmaları sonucunda oluşan sarsıntılardır.

• Tektonik Depremler: Fay hatlarındaki kırılmalarla meydana gelir ve en yaygın ve en yıkıcı olanlarıdır.
• Volkanik Depremler: Volkanik püskürmeler sırasında ortaya çıkar.
• Çöküntü Depremleri: Karstik arazilerde, mağara ve boşlukların tavanlarının çökmesiyle meydana gelir.

Çözümlü Örnek Test Sorusu

1. Soru: Aşağıda verilenlerden hangisi, yer kabuğunun geniş alanlarda yükselmesi veya alçalması olayıdır ve izostatik dengenin bozulması sonucunda meydana gelir?

A) Orojenez B) Epirojenez C) Volkanizma D) Depremler E) Kayaç döngüsü

Doğru Cevap: B Çözüm: Soruda bahsedilen, yer kabuğunun geniş alanlarda alçalması veya yükselmesi olayıdır. Bu olay, izostatik dengenin bozulmasıyla meydana gelen epirojenezdir.

2. Soru: Aşağıdaki yer şekillerinden hangisi, yer kabuğundaki sert tabakaların yan basınçlar sonucunda kırılarak yükselmesiyle oluşur?

A) Senklinal B) Graben C) Antiklinal D) Horst E) Delta

Doğru Cevap: D Çözüm: Sert tabakaların kırılması sonucunda oluşan çukur alanlara graben, yükselen kısımlara ise horst denir. Senklinal ve antiklinal ise kıvrılma sonucu oluşur.

3. Soru: Tektonik depremlerin en sık yaşandığı yerler aşağıdaki coğrafi unsurlardan hangisiyle ilişkilidir?

A) Akarsu yatakları B) Volkanik koniler C) Fay hatları D) Buzul vadileri E) Kumullar

Doğru Cevap: C Çözüm: Tektonik depremler, yer kabuğundaki kırıklar olan fay hatları boyunca meydana gelir. Bu nedenle deprem riski en yüksek olan alanlar fay hatlarının bulunduğu yerlerdir.

4. Soru: Magmanın yeryüzüne çıkarak soğuması sonucunda oluşan yer şekillerine ne ad verilir?

A) Krater B) Lav platosu C) Mağara D) Kumul E) Lös

Doğru Cevap: A ve B Çözüm: Volkanik faaliyetler sonucunda magmanın yeryüzüne çıkmasıyla volkanik dağların tepesinde krater adı verilen çukurlar ve geniş alanlara yayılan lav platoları oluşur.

5. Soru: Kıvrım dağlarının oluşmasında etkili olan temel süreç aşağıdakilerden hangisidir?

A) Rüzgâr aşındırması B) Kimyasal ayrışma C) Fiziksel ayrışma D) Akarsu birikmesi E) Levhaların birbirine yaklaşması

Doğru Cevap: E Çözüm: Kıvrım dağları, orojenezin bir sonucu olarak esnek tortul tabakaların yan basınçlarla sıkışması ve yükselmesiyle oluşur. Bu durum da levhaların birbirine yaklaşması sonucu meydana gelir.