10.Sınıf Coğrafya ders kitabının 3. ünitesi, yeryüzünü şekillendiren doğal süreçleri ve bu süreçlerin oluşumunda etkili olan faktörleri incelemektedir. Bu süreçler, iç kuvvetler (tektonik süreçler) ve dış kuvvetler olarak ikiye ayrılır.

1. Tektonik Süreçler: Yer kabuğunun derinliklerinden kaynaklanan ve yeryüzünde dağ oluşumu, levha hareketleri, volkanizma ve deprem gibi olaylara neden olan kuvvetlerdir. Bu süreçler, yer kabuğundaki kayaçların sürekli bir döngü içinde dönüşmesini sağlar.

• Kayaç Döngüsü (Kayaç Çevrimi): Magmanın soğuyup katılaşmasıyla magmatik kayaçlar oluşur. Bu kayaçların aşınmasıyla oluşan malzemelerin birikip sıkışmasıyla tortul kayaçlar meydana gelir. Magmatik veya tortul kayaçlar, levha hareketleriyle oluşan yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşım kayaçlarına dönüşür. Bu döngü sürekli devam eder.

2. İklim ve Kayaç Yapısının Aşınma ve Çözünme Süreçlerine Etkisi: Kayaçlar, fiziksel ve kimyasal ayrışma süreçleriyle parçalanır. Bu süreçlerde iklim ve kayaçların yapısı belirleyici rol oynar.

• Fiziksel Ayrışma: Genellikle sıcaklık farkının fazla olduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde etkilidir.
• Kimyasal Ayrışma: Su ve nemin fazla olduğu sıcak ve nemli iklim bölgelerinde görülür. Kayaç çatlaklarına giren bitki köklerinin büyümesi ve organik maddelerden oluşan asitler de ayrışmada etkili olabilir.

3. Aşınma, Taşınma ve Biriktirme Süreçleri: Ayrışan kayaç malzemeleri, çeşitli dış kuvvetler tarafından aşındırılır, taşınır ve biriktirilir.

• Akarsular: Vadiler oluşturur, taşıdığı malzemeleri biriktirerek ovaları meydana getirir.
• Rüzgârlar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde etkilidir. İnce malzemeyi taşıyarak lös adı verilen birikintileri, kum tanelerini biriktirerek kumulları oluşturur.

4. Yeryüzü Şekilleri ve Beşerî Faaliyetler Arasındaki Etkileşim: Yeryüzü şekilleri, insanların ekonomik ve sosyal faaliyetleri üzerinde doğrudan etkilidir. Örneğin, dağlık ve soğuk bölgelerde yerleşme ve ekonomik faaliyetler sınırlı kalırken, düz ve sıcak bölgelerde daha yoğundur. Aynı şekilde, insanlar da doğal süreçleri etkileyebilir. Barajlar nehirlerin akışını değiştirirken, tarım ve kentleşme erozyon riskini artırır.

Çözümlü Örnek Test Sorusu

1. Soru: Aşağıdaki doğal süreçlerden hangisi, yer kabuğunun derinliklerinden kaynaklanan iç kuvvetler sonucunda meydana gelmez?

A) Dağ oluşumu B) Volkanizma C) Deprem D) Kayaçların kimyasal ayrışması E) Levha hareketleri

Doğru Cevap: D Çözüm: Kayaçların kimyasal ayrışması, dış kuvvetler ve iklim koşullarıyla ilgili bir süreçtir. Diğer seçenekler ise iç kuvvetlerin neden olduğu tektonik olaylardır.

2. Soru: Bir bölgede sıcaklık farkının fazla olması, kayaçların hangi tür ayrışmasını hızlandırır?

A) Kimyasal ayrışma B) Biyolojik ayrışma C) Fiziksel ayrışma D) Mekanik çözünme E) Yüzeysel ayrışma

Doğru Cevap: C Çözüm: Fiziksel ayrışma, kayaçların sıcaklık farkı nedeniyle genleşip büzülmesi sonucu parçalanmasıdır. Bu nedenle sıcaklık farkının fazla olduğu bölgelerde en etkilidir.

3. Soru: Aşağıda verilen yer şekillerinden hangisi rüzgârların biriktirme faaliyeti sonucunda oluşmuştur?

A) Vadi B) Falez C) Kumul D) Kanyon E) Obruk

Doğru Cevap: C Çözüm: Kumullar, rüzgârların taşıdığı kum tanelerinin hızının azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan kum tepeleridir.

4. Soru: Magmanın soğuyup katılaşmasıyla oluşan kayaç türü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tortul kayaç B) Başkalaşım kayaç C) Dış püskürük kayaç D) Metamorfik kayaç E) Magmatik kayaç

Doğru Cevap: E Çözüm: Magmanın yer kabuğu içinde veya dışında soğuyarak katılaşması sonucunda oluşan kayaçlara magmatik kayaçlar denir.

5. Soru: Dağlık ve engebeli arazilerde yerleşmelerin seyrek olmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bitki örtüsünün gür olması B) Ulaşım ve tarım faaliyetlerinin zor olması C) Su kaynaklarının yetersiz olması D) Hava kirliliğinin fazla olması E) Yıllık sıcaklık farklarının az olması

Doğru Cevap: B Çözüm: Yüksek ve dağlık arazilerde beşerî faaliyetler, özellikle ulaşım ve tarım imkanlarının kısıtlı olması nedeniyle nüfus ve yerleşme daha azdır.