Ses bilgisi, dilin temel yapı taşlarından biri olan seslerin incelendiği bir konudur. Türkçede, seslerin doğru bir şekilde kullanılması hem yazılı hem de sözlü iletişimde oldukça önemlidir. 5. sınıf Türkçe müfredatında yer alan “Ses Bilgisi” konusu, ünlü (sesli) ve ünsüz (sessiz) harflerin özelliklerini anlamayı ve bu harflerin dilde nasıl kullanıldığını öğretmeyi amaçlar. Ses bilgisi, dilin kurallarına hakim olma, doğru yazma ve konuşma becerileri kazandırma açısından oldukça önemlidir.

SES BİLGİSİ

Ses
Ağzımızdan bir çırpıda çıkan, hece ve sözcük yapmaya yarayan dilin en küçük birimine ses denir.

Harf ;
Seslerin yazıdaki karşılıklarına harf denir. Harfler birleşerek heceleri, heceler birleşerek sözcükleri, sözcükler de cümleyi oluşturur.

Alfabe
Bir dildeki harflerin tümünü sırasıyla gösteren harfler topluluğuna alfabe denir. Tarih boyunca farklı alfabeler kullanmakla beraber şu an “Latin Alfabesini” kullanıyoruz. Türkçede harfler ağızdan çıkışlarına göre ünlüler ve ünsüzler olarak ikiye ayrılırlar. Dilimizde 8 tane ünlü (sesli), 21 tane ünsüz (sessiz) harf bulunmaktadır.

Ünlü (sesli) Harfler

Ağzımızdan çıkarken ses yolunda hiçbir engele uğramayan, kendi başına okunabilen harflere ünlü (sesli) denir.

Dilimizde 8 tane ünlü vardır. Bunlar: a, e, ı, i, u, ü, o, ö,

Ünsüz(sessiz) Harfler:

Tek başına söylenemeyen; ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen harflere ünsüz (sessiz) harf denir.

Türkçede 21 tane ünsüz vardır. Ünsüzler “sert ünsüzler” ve “ yumuşak ünsüzler” olmak üzere ikiye ayrılır.

Çözümlü Örnek Sorular:

Soru 1:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünsüz yumuşaması (sert ünsüzlerin yumuşaması) görülmüştür?

A) Kitap
B) Kapı
C) Ağaç
D) Kağıdı

Çözüm: “Kağıt” kelimesinin sonundaki “t” harfi, ünlü ile başlayan bir ek gelince “d” harfine dönüşerek yumuşamıştır: “kağıdı”.
Cevap: D

Soru 2:

Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ünlü düşmesi görülmektedir?

A) Yüzlük
B) Omuzum
C) Burun-burnu
D) Kırmızı

Çözüm: “Burun” kelimesine ek gelince, ikinci hecedeki ünlü düşmüş ve “burnu” olmuştur.
Cevap: C

Soru 3:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünlü daralması (geniş ünlülerin dar ünlüye dönüşmesi) vardır?

A) Bekliyor
B) Bakıyor
C) Dinliyor
D) Anlıyor

Çözüm: “Bakıyor” kelimesinde, geniş ünlü olan “a” harfi, “yor” eki ile daralarak “ı” olmuştur.
Cevap: B

Soru 4:

Aşağıdaki kelimelerin hangisinde ünsüz sertleşmesi görülmüştür?

A) Kitapçı
B) Çocukluk
C) Sınıfta
D) Kapkaççı

Çözüm: “Kitapçı” kelimesinde ünsüz sertleşmesi görülmemiştir; ancak “kapkaççı” kelimesinde son ünsüz olan “p” sertleşerek “ç” olmuştur.
Cevap: D

Soru 5:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünlü türemesi vardır?

A) Elmacık
B) Karınca
C) Karpuz
D) Sarmaşık

Çözüm: “Elma” kelimesine “-cık” eki getirildiğinde “elmacık” olur ve burada ünlü türemesi görülür.
Cevap: A

Soru 6:

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde büyük ünlü uyumuna uymayan bir kelime vardır?

A) Bugün sinemaya gittim.
B) Kalemini bana verir misin?
C) Kitap çok güzeldi.
D) Televizyondaki program çok uzundu.

Çözüm: “Televizyon” kelimesi büyük ünlü uyumuna uymaz, çünkü içinde hem kalın hem de ince ünlüler vardır.
Cevap: D

Soru 7:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünlü daralması yoktur?

A) Yürüyor
B) Yüzüyor
C) Seviyor
D) Gidiyor

Çözüm: “Gidiyor” kelimesinde ünlü daralması yoktur. Diğer seçeneklerde geniş ünlülerin dar ünlülere dönüştüğü görülür.
Cevap: D

Soru 8:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünsüz yumuşaması yoktur?

A) Kitapta
B) Ağaçta
C) Kapıda
D) Yolda

Çözüm: “Kitap” kelimesinin sonundaki “p” harfi sert ünsüz olduğu için yumuşamamıştır.
Cevap: A

Soru 9:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi ünsüz sertleşmesine uğramıştır?

A) Kitapçı
B) Kapıcı
C) Şehirde
D) Bankta

Çözüm: “Bank” kelimesine “-ta” eki gelince, “k” harfi sertleşerek “kt” şeklinde olmuştur: “bankta”.
Cevap: D

Soru 10:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde küçük ünlü uyumuna uymayan bir kelime vardır?

A) Ali ile parka gittik.
B) Okulumuz çok güzeldi.
C) Sinema salonu çok büyük.
D) Masadaki kalemi alır mısın?

Çözüm: “Sinema” kelimesi küçük ünlü uyumuna uymaz çünkü hem ince hem de kalın ünlüler bir arada kullanılmıştır.
Cevap: C

Örnekler:

1. Keçi kayalığa tırmandı. Burnu bir dala takıldı. Kendini zor kurtardı. Aşağıda yavru keçiler onu bekliyordu.

Yukarıdaki metinde aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünlü Düşmesi
B) Ünlü Daralması
C) Ünsüz Benzeşmesi
D) Ünsüz Yumuşaması

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması yoktur?

A) Biraz para kazanmak için işe gitti.
B) Kitabın sayfasını yavaşça çevirdi.
C) Şu ağacın dalları kırılmış.
D) Arkadaş ! Yurduma alçaklara uğratma.