Yerleşmelerin fonksiyonları, bir yerleşmenin varlığını sürdürmesini ve gelişmesini sağlayan ekonomik, sosyal ve kültürel işlevlerdir. Her yerleşme, büyüklüğüne ve bulunduğu bölgenin özelliklerine göre farklı işlevlere sahip olabilir. Bu fonksiyonlar, zamanla yerleşmenin tipini ve karakterini belirler.

Yerleşmelerin başlıca fonksiyonları şunlardır:

• Tarım Fonksiyonu: Yerleşme sakinlerinin geçimini ağırlıklı olarak tarım, hayvancılık, ormancılık veya balıkçılıktan sağladığı yerleşmelerdir. Genellikle verimli toprakların ve su kaynaklarının bol olduğu alanlarda görülür. Örneğin, Çarşamba (Samsun), Söke (Aydın) ve Salihli (Manisa) tarım fonksiyonuyla öne çıkan yerleşmelerdendir.
• Madencilik Fonksiyonu: Yer altında bulunan demir, kömür gibi madenlerin çıkarılması ve işlenmesi faaliyetlerine dayanan yerleşmelerdir. Bu tür yerleşmeler, maden yataklarının bulunduğu bölgelerde kurulur. Örneğin, Zonguldak (Ereğli) ve Elazığ (Maden) bu fonksiyona sahip yerleşmelerdir.
• Sanayi Fonksiyonu: Fabrikaların ve üretim tesislerinin yoğunlaştığı yerleşmelerdir. Bu yerleşmeler genellikle ham madde kaynaklarına, enerjiye, ulaşım imkânlarına veya pazarlara yakın yerlerde kurulur. Türkiye’de İstanbul, Bursa ve Kocaeli gibi şehirler sanayi fonksiyonuyla gelişmiştir.
• Ticaret Fonksiyonu: Ekonomik kazanç elde etmek amacıyla ürünlerin alınıp satılmasına dayalı faaliyetlerin öne çıktığı yerleşmelerdir. Önemli ticaret yolları, limanlar ve finans merkezleri bu tür yerleşmelerin büyümesinde etkilidir. New York (ABD), Hong Kong (Çin) ve İstanbul bu fonksiyona örnektir.
• Yönetim Fonksiyonu: Ülke veya bir bölgenin yönetim birimlerinin (bakanlıklar, meclis vb.) bulunduğu yerleşmelerdir. Genellikle başkentler bu fonksiyona sahiptir. Ankara, Washington D.C., Londra ve Tokyo yönetim fonksiyonuna sahip şehirlere örnektir.
• Ulaşım Fonksiyonu: Kara, hava, deniz ve demiryolu ulaşım sistemlerinin geliştiği, aktarma ve dağıtım merkezi konumundaki yerleşmelerdir. Bu yerleşmelerin konumu, ulaşım ağlarının kesişim noktasında olmasıyla ilişkilidir. İstanbul, Marsilya, Rotterdam ve Frankfurt bu fonksiyona örnek verilebilir.
• Turizm Fonksiyonu: Doğal güzellikleri veya tarihi yapıları nedeniyle turizm faaliyetlerinin geliştiği yerleşmelerdir. Bu yerleşimler, genellikle kıyı bölgelerinde veya tarihi zenginliklerin bulunduğu yerlerde bulunur. Antalya, Bodrum, Çeşme ve Paris gibi şehirler turizm fonksiyonuyla öne çıkar.
• Eğitim ve Kültürel Fonksiyon: Üniversiteler, müzeler ve sanat merkezleri gibi eğitim ve kültürel kurumların yoğunlaştığı yerleşmelerdir. Oxford, Harvard ve Boğaziçi üniversiteleri gibi eğitim merkezleri, bu fonksiyonun gelişiminde önemli rol oynar.

Çözümlü Örnek Test Sorusu

1. Soru: Bir yerleşmenin ticari fonksiyonunun gelişmesinde aşağıdaki faktörlerden hangisi en az etkilidir?

A) Ulaşım ağlarının gelişmiş olması B) Finans ve bankacılık sektörünün yoğunlaşması C) Maden yataklarının zengin olması D) Bölgesel veya küresel bir pazar merkezi olması E) Liman ve ticaret yolları üzerinde yer alması

Doğru Cevap: C Çözüm: Maden yataklarının zengin olması, yerleşmenin madencilik fonksiyonunu geliştirir. Diğer seçenekler ise doğrudan yerleşmenin ticari fonksiyonuyla ilişkilidir.

2. Soru: Aşağıdaki yerleşim merkezlerinden hangisi, hem idari hem de kültürel fonksiyonuyla öne çıkan bir şehirdir?

A) Sanayi şehri olan İstanbul B) Kış turizmi merkezi olan Uludağ C) Eğitim ve yönetim merkezi olan Ankara D) Ticaret limanı olan İzmir E) Madencilik bölgesi olan Zonguldak

Doğru Cevap: C Çözüm: Ankara, Türkiye’nin başkenti olduğu için idari fonksiyona sahiptir. Aynı zamanda tarihi ve kültürel mekânlarıyla da kültürel bir işleve sahiptir.

3. Soru: Bir yerleşmenin temel geçim kaynağının balıkçılık olması, o yerleşmenin hangi fonksiyona sahip olduğunu gösterir?

A) Sanayi B) Ticaret C) Tarım D) Turizm E) İdari

Doğru Cevap: C Çözüm: Tarım fonksiyonu, sadece bitkisel üretimi değil, aynı zamanda hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık gibi birincil ekonomik faaliyetleri de kapsar.

4. Soru: Aşağıda verilen yerleşimlerden hangisi, gelişiminde madencilik fonksiyonunun etkisiyle büyümüş bir yerleşmeye örnektir?

A) Kuşadası B) Marsilya C) Essen (Almanya) D) Bodrum E) Londra

Doğru Cevap: C Çözüm: Essen, Almanya’nın Ruhr Havzası’nda yer alan ve kömür madenciliği ile gelişmiş bir sanayi kentidir. Diğer seçenekler turizm, ticaret veya yönetim fonksiyonlarıyla öne çıkan yerleşimlerdir.

5. Soru: “Tarihi yapıları, müzeleri ve sanat merkezleriyle ön plana çıkan bir şehirdir. Aynı zamanda dünyaca ünlü üniversitelerin de bu şehirde bulunması, yerleşmenin işlevini çok yönlü hâle getirmiştir.” Yukarıda özellikleri verilen bir yerleşim yeri için hangi fonksiyonlar baskın olarak görülür?

A) Ticaret ve Ulaşım B) Yönetim ve Sanayi C) Turizm ve Eğitim D) Madencilik ve Tarım E) Tarım ve Ulaşım

Doğru Cevap: C Çözüm: Metinde bahsedilen “tarihi yapılar, müzeler” gibi özellikler turizm fonksiyonunu, “dünyaca ünlü üniversiteler” ise eğitim fonksiyonunu işaret etmektedir. Dolayısıyla, bu yerleşmede turizm ve eğitim fonksiyonları baskındır.