METİN TÜRLERİ
Şiir
Şiirler duygu, hayal ve düşünceleri belli bir düzene bağlı olarak anlatır. Şiir, dizelerden oluşan anlatımıyla belli bir ahenk (uyum) içinde oluşturulur. Dize sonlarındaki ses benzerlikler’ ve şiirde kullanılan ölçü bu ahengi Sağlar. Şiirdeki anlatım güzelliği, şiir dilinde kullanılan yoğun anlatımdan kaynaklanır.
Gümüş bir dumanla kapandı her yer
Yer ve gök bu akşam yayla dumanı
Sürüler, çeşmeler, sarı çiçekler
Beyaz kar, yeşil çam, yayla dumanı
Yukarıda yer alan şiirde ahenk dize sonlarında koyu yazılmış sözcüklerdeki ses uyumuyla sağlanmaktadır. Bu ses uyumuna “kafiye (uyak)” adı verilir. Şiirdeki uyaklar şiirin dilini düz yazıdan farklı bir biçime sokar.
Hikâye (Öykü)
Gerçek ya da gerçek olma ihtimali bulunan olayları anlatan kısa düz yazılardır. Hikâyede olaylar sınırlıdır, uzun uzun anlatılmaz. Bu nedenle hikayelerin anlatımı kısa ve yoğundur, kahraman kadrosu sınırlıdır
Hikayeler dört unsurdan oluşur:
Olay: Hikâyede kişilerin başından geçen yaşantılardır.
Kişiler: Olayın oluşmasında etkili olan ya da olayı yaşayan kahramanlardır.
Yer: Olayın yaşandığı çevre veya mekandır.
Zaman: Olayın yaşandığı dönem, gün, mevsim ya da günün belli bir anıdır.
Hikayelerin planı da diğer yazı türlerinde olduğu gibi üç bölümden oluşur:
1.Serim: Hikayenin giriş bölümüdür. Bu bölümde olayın geçtiği çevre, kişiler tanıtılarak olaya giriş yapılır.
2.Düğüm: Hikayenin bütün yönleriyle anlatıldığı en geniş bölümdür.
3.Çözüm: Hikayenin sonuç bölümüdür.
Olayların bir sonuca bağlanarak sonlandığı bölümdür.
Hikayenin Anlatıcı Özellikleri
Olay anlatan yazılarda (hikâye, roman, masal) iki tür anlatıcı özelliği bulunmaktadır.
Biri Kişi Anlatımı:
Olayı anlatan kışının de olayın içinde bulunduğu anlatım türüdür. Olay anlatılırken anlatıcının da herhangi bir şekilde olayın içinde olduğu vurgulanır. Bu tür anlatımlarda çoğu zaman birinci tekil kişi (ben) veya birinci çoğul kişi (biz) ekleri kullanır.
Üçüncü Kişi Anlatımı:
Olayı anlatan kişinin hiçbir şekilde olayların içinde yer almadığı, sadece bir gözlemci olduğu anlatım biçimidir. Anlatıcı, olayların içinde olmadığı için olaylara müdahale etmez. Sadece anlatır Üçüncü kişi ağzıyla genellikle duyduğu veya gördüğü şeyleri anlatır. Bu tür anlatımlarda tekil kişi (o) veya üçüncü çoğul kişi (onlar) ekleri kullanır.
Roman
Hayatta olması mümkün ya da olmuş olayların geniş bir kahraman kadrosu ile birden fazla yerde ve zamanda anlatıldiği yazı türüdür. Hikaye ve roman birbirine çok benzer.
Aralarındaki farklar şunlardır:
- Hikayeler romanlara göre daha kısa yazılardır.
- Hikâyelerde genellikle tek bir olay anlatılır. Romanlarda ise birbirini takip eden ve iç içe geçmiş olaylar vardır.
- Hikâyelerde olayların geçtiği yer romana göre daha dardır. Romanda çevre daha geniş anlatılır.
- Hikâyelerde kahraman sayısı sınırlıdır. Romanda daha geniş bir kahraman kadrosu vardır
- Hikaye kahramanları yüzeysel özellikleriyle tanıtılır. Roman kahramanları ise ayrıntılı bir şekilde anlatılır.
Edebiyatımızda ilk roman örnekleri 1860’tan sonra yazılmaya başlamıştır. Bu tarihten önce Türk edebiyatımızda romanın yerini tutan “mesnevi”ler vardı. “Mesnevi”, olayların anlatıldığı çok uzun şiirlerdir. Bugün bildiğimiz anlamda roman ise bize Avrupa edebiyatından gelmiştir.
Masal
Olağanüstü kahramanların başından geçen olağan dışı olayların anlatıldığı metin türüdür. Masallarda yer ve zaman da gerçek dışı olduğu için genellikle belirsizdir.
Masalların özellikleri:
- Masallar genellikle halk arasında anlatılan sözlü ürünlerdir.
- Tekerlemeyle başlar.
- Çoğunlukla eğitici yönü bulunduğundan sonunda bir ders verilir.
- Masalların sonunda iyiler kazanır.
- Kahramanlar olağan dışı özelliklere sahiptir.
Yapılan araştırmalar, masal türünün insanın hayal gücünü geliştirdiğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle özellikle küçük yaşlarda bolca masal okunması önerilmektedir. Çünkü hayal gücü gelişmiş olan insanlar yetişkinlikte önemli buluşlar yapmaktadır. Bu nedenle masallar eğitimde önemli bir tür olarak kabul edilmekte ve yoğun bir biçimde kullanılmaktadır.
Masalların sonunda her zaman iyilerin ve iyiliğin kazanması , masal türünü önemli bir değer öğretim aracı yapılmaktadır.
Fabl
Bir masal türü olan fabl, “kahramanları hayvanlar olan masallar” olarak tanımlanır. Fabl alanında en çok eser vermiş olan kişi Fransız yazar La Fontaine (Lafonten)’dir. Fabl türü masallarda kişileştirme ve konuşturma sanatlarına çok yoğun biçimde başvurulur.
Destan
Milletleri derinden etkileyerek onların hayatlarında iz bırakan olayları anlatan metinlerdir. Hemen hemen her milletin kendine ait bir destanı vardır. Destanların çoğu şiir biçimindedir ve çok uzun metinlerden oluşur. Olağan dışı ve olağan olaylar iç içe anlatılır. Kahramanlar da zaman zaman olağanüstü özellikler taşırlar.
Bir halkın yaşadığı belli bir bölgede yaşandığına inanılan olayları anlatır. Genellikle halkın hayal gücünden doğmuştur. Halkın inanışlarıyla yoğrulan olaylar konu edilir. Halk tarafından çoğu zaman nedeni anlaşılamayan bazı olaylar efsane konusu olmuştur. Efsanelerde genellikle doğa olayları ve unsurları yer alır.
- Destanlardaki olayların tarihi olaylarla ilgisi bulunur. Ama efsaneler tarihi bilgi olarak değerlendirilemez
- Destanlar genellikle şiir biçimindeyken efsaneler düz yazı biçimindedir.
- Destanlar bütün milleti ilgilendiren olayları konu alır. Efsanelerde geçen olaylar daha sınırlı bir bölgede yaşanmıştır.
- Masallarda eğiticilik özelliği varken destanlar bazı olayları açıklamak için kullanılır.
Anı (Hatıra)
Yaşanmış olayların, üzerinden zaman geçtikten sonra anlatıldığı yazı türüdür. Yazar, kendi başından geçen ya da başkasının yaşadığı olayları kendi bakış açısından yansıtır.
Gün içinde yaşanan olayların o gün bitiminde yazıya geçirilmesiyle oluşan metinlerdir. Olaylar günü gününe yazılır ve o günün tarihi mutlaka kaydedilir.
Gezi Yazısı
Gezilip görülen yerlerin anlatıldığı yazılardır. Yazar, çoğu zaman kendi duygularını da anlatır. Anlatılanlar gerçektir, hayal ürünü unsurlara yer verilmez.
Tiyatro
Günlük hayattan alınan çeşitli olayların sahnede oyuncular tarafından canlandırılması için oluşturulan metinlerdir. Çoğunlukla karşılıklı konuşmalar biçiminde kaleme alınır.
Tiyatro metinlerinde sahne, dekor ve oyuncuların yapacakları hareketler de tiyatro metinlerinde yer alır.
Biyografi (Yaşam Öyküsü)
Tanınmış kişilerin hayat öykülerini anlatan yazılardır.
- Biyografi yazarları tarafsız bir tutum benimsemelidir.
- Anlatılan kişinin hayatı tarih sırasına göre verilmelidir.
- İçinde kurgusal bir unsur bulunmamalı, tamamen gerçeğe dayanmalıdır.
- Üçüncü kişi anlamı kullanılır.
Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü)
Bir kişinin kendi hayatını kaleme aldığı yazılardır. Biyografilerin “birinci kişi anlatımıyla” yazılmış biçimidir. Bir yazar kendi yaşam öyküsünü yazarken de nesnel davranmalıdır.
Haber Yazısı
Belli bir zaman içerisinde gerçekleşen olayların okuyuculara anlatıldığı gazete veya İnternet yazılardır.
- Haber yazılarında 5N (ne oldu, ne zaman oldu, nasıl oldu, nerede oldu, niçin oldu) 1K (kim/kimler yaptı) sorularının cevapları bulunur.
- Haber yazıları ilginç, tarafsız, açık ve doğru bilgiler içermelidir.
- Haber yazılarında kişisel değerlendirmeler ve öznel yargılar yer almamalıdır.
- Haber yazılarının amacı sadece haber vermek ve bilgilendirmek olduğu için nesnel yargılar kullanılmalıdır.
- Haber yazıları çoğunlukla medyada bilgilendirme amacıyla kullanılır.
Deneme
Bir yazarın herhangi bir konu üzerinde kişisel duygu ve düşüncelerini belirttiği yazılardır.
- Konu sınırlaması yoktur. Evrensel değere sahip bütün konular (sevgi, dürüstlük, okumanın önemi, arkadaşlık…) işlenebilir
- Yazar, düşüncelerini kanıtlamak zorunda değildir.
- Yazar kendisiyle konuşuyormuş gibi bir üslup kullanır.
- Anlatılanlar kesin bir sonuca bağlanmaz.
- Denemelerdeki düşünceler kişisel ve özgün düşüncelerdir.
- Fransız düşünür Montaigne (Monteyn) bu türün kurucusu olarak kabul edilir. Bizde ise en güzel denemeleri Nurullah Ataç yazmıştır.
Makale
Herhangi bir konuda bilgi vermek için yazılan bilimsel yazılardır. Bilimsel çalışmaların sonuçları makalelerde anlatılır.
- Yazarın amacı bir düşünceyi kanıtlamaktır.
- İnceleme ve araştırmalara dayanır.
- Bilimsel verilerden yararlanılır.
- Gazete, dergi ve İnternet sitelerinde yayımlanır.
Eleştiri (Tenkit)
Bir eserin ya da kişinin olumlu ve olumsuz yönlerini ortaya koymak için kaleme alınan yazılardır.
- Eleştirinin amacı, eleştirilen eserin ya da kişinin tanıtılmasıdır.
- Hem olumlu hem de olumsuz tarafları bir arada ortaya koymalıdır.
- Kişisel değerlendirme yapan yazılardır.
Söyleşi (Sohbet)
Yazarın gündelik olaylarla ilgili düşüncelerini anlattığı yazılardır. İçten bir üslubu ve okuyucuyla sohbet eder gibi bir havası vardır.
- Yazar, karşısında okuyucusu varmış gibi davranır.
- Konu sınırlaması yoktur. Her konu sohbet konusu olabilir.
- Yazar kişisel duygu ve düşüncelerini anlatır.
- Düşünceler ortaya konurken kanıtlama amacı güdülmez.
Röportaj
Bir araştırmacının, herhangi bir konuda araştırma yapmak amacıyla bir kişiye sorular sorarak oluşturduğu yazılardır Bu yolla elde edilen bilgiler fotoğraf ve belgelerle de desteklenebilir
- Herhangi bir konu sınırlaması yoktur.
- Karşılıklı soru-cevap şeklinde oluşturulur.
Fıkra (Köşe Yazısı)
Genellikle güncel olaylarla ilgili olarak gazete ve dergilerin köşelerinde kaleme alınan yazılardır.
- Yazarın düşüncelerini kanıtlama amacı yoktur.
- Günlük deyimlere ve nükteli (mizahi) söyleyişlere de yer verilir
- Anlatım içten ve doğaldır.
- Anlatılan konu derinlemesine değil, yüzeysel olarak işlenir.
