Türkistan’dan Türkiye’ye (1040-1299)

Bu dönem, Türk tarihinin en önemli geçiş aşamalarından biridir. Göçebe bozkır kültüründen yerleşik Anadolu medeniyetine doğru yaşanan bu süreç, hem askeri, hem siyasi hem de kültürel alanda derin izler bırakmıştır.

Önemli Askeri Mücadelelerin Türk Tarihinin Seyrine Etkileri

Bu dönemdeki askeri mücadeleler, Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya göç etmesini ve Anadolu’yu yeni bir vatan haline getirmesini sağlamıştır.

• Dandanakan Savaşı (1040): Gazneliler ile Selçuklular arasında yapılan bu savaş, Türk tarihinin dönüm noktalarından biridir. Savaş sonunda Gazneliler zayıflamış, Selçuklular ise büyük bir siyasi güç olarak ortaya çıkmıştır. Bu zafer, Türklerin Horasan’a ve buradan da batıya, yani Anadolu’ya doğru ilerlemesinin kapılarını açmıştır.
• Malazgirt Savaşı (1071): Bizans İmparatorluğu ile Büyük Selçuklu Devleti arasında yapılan bu savaş, Anadolu’nun kapılarını Türklere kesin olarak açmıştır. Alparslan komutasındaki Türk ordusu, Bizans ordusunu yenerek Anadolu’nun fethini hızlandırmıştır. Bu savaştan sonra Türkmen boyları Anadolu’ya akın akın gelmeye başlamış ve Anadolu’nun Türkleşme süreci başlamıştır.
• Miryokefalon Savaşı (1176): Anadolu Selçuklu Devleti ile Bizans arasında yapılan bu savaş, Anadolu’nun Türk yurdu olduğunu perçinlemiştir. Bu zaferle Bizans, Türkleri Anadolu’dan atma umudunu kaybetmiş, Türkler ise Anadolu’ya tamamen yerleşmiştir. Artık Anadolu için “Türkiye” denilmeye başlanmıştır.

Türkistan’dan Türkiye’ye Türklerde Devlet ve Ordu Teşkilatları

Türkler, Orta Asya’dan getirdikleri devlet ve ordu geleneğini yeni yurtlarında da sürdürmüş ve geliştirmiştir.

• Devlet Teşkilatı: Türklerde devlet, hanedanın ortak malı sayılır. Bu durum, taht kavgalarına neden olsa da, güçlü bir merkezi otorite kurma çabası her zaman olmuştur. Büyük Selçuklu Devleti’nde vezirlik makamı ve ikta sistemi önemli kurumlardır. İkta sistemi, devlete ait toprakların gelirinin, hizmetleri karşılığında askerlere veya devlet görevlilerine verilmesidir. Bu sistem, hem askeri gücün devamını sağlamış hem de üretimi artırmıştır.
• Ordu Teşkilatı: Türk orduları, savaşçı ve disiplinli yapılarıyla tanınır. Ordu, boyların silahlı gücünden oluşurdu. En önemli unsur, atlı askerlerdi. Atlı okçular, düşmanı yıpratan ve hızlı manevra yapabilen bir güçtür. Savaş taktikleri arasında en bilineni, düşmanı şaşırtmak için yapılan “Turan taktiği” veya “sahte geri çekilme” taktiğidir.

Türklerde Sosyoekonomik Hayat ve Şehirleşme

Türkler, Orta Asya’daki göçebe yaşam tarzını kısmen sürdürürken, Anadolu’da yerleşik hayata geçişle birlikte sosyoekonomik yapıda da büyük değişiklikler olmuştur.

• Sosyoekonomik Yapı: Türkler, Anadolu’ya yerleşince tarım ve hayvancılığı bir arada yürütmüştür. Ticaret yolları üzerinde kurulan hanlar ve kervansaraylar, ticaretin gelişmesini sağlamıştır. Ahi teşkilatı, esnaf ve sanatkarların örgütlenmesini ve meslek ahlakını düzenlemiştir. Bu teşkilat, aynı zamanda toplumsal dayanışmayı da güçlendirmiştir.
• Şehirleşme: Anadolu’ya gelen Türkler, Bizans ve Ermeni şehirlerini ele geçirerek buralara yerleşmiştir. Yeni şehirler de kurmuşlardır. Konya, Kayseri ve Sivas gibi şehirler, bu dönemde önemli birer kültür ve ticaret merkezi haline gelmiştir. Bu şehirlerde yapılan camiler, medreseler, hanlar ve hamamlar, Türk-İslam medeniyetinin izlerini taşır.

Türk-İslam Medeniyetinde Bilim, Kültür, Eğitim ve Sanat

Türkler, İslam medeniyetinin bir parçası olduktan sonra bilim, kültür ve sanat alanında büyük gelişmeler kaydetmiştir.

• Bilim ve Eğitim: Selçuklu dönemi, medreselerin yaygınlaştığı bir dönemdir. Medreseler, İslam ilimlerinin yanı sıra tıp, matematik, astronomi ve felsefe gibi pozitif bilimlerin de okutulduğu eğitim kurumlarıdır. Bu dönemde İbni Sina gibi önemli bilim insanları yetişmiştir.
• Kültür ve Sanat: Türkler, halı dokumacılığı, minyatür, çinicilik ve mimari gibi sanat dallarında özgün eserler ortaya koymuştur. Selçuklu mimarisi, anıtsal kapıları, geometrik süslemeleri ve eyvanlı yapılarıyla dikkat çeker. Özellikle Konya, Kayseri ve Sivas’taki Selçuklu eserleri, bu dönemin sanat anlayışını yansıtır.
• Edebiyat ve Düşünce: Bu dönemde Farsça ve Arapça, bilim ve edebiyat dili olarak kullanılmıştır. Ancak Türkler, Türkçe’yi de yavaş yavaş bilim ve edebiyat dili haline getirmiştir. Mevlana Celaleddin Rumi ve Yunus Emre gibi düşünürler, eserlerini Türkçe yazarak Türkçenin gelişimine katkıda bulunmuştur.

Çözümlü Test Soruları

Soru 1: Aşağıdakilerden hangisi, Dandanakan Savaşı’nın sonuçlarından biri değildir?

A) Gazneliler Devleti’nin zayıflaması B) Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulması C) Türklerin Horasan’a yerleşmesi D) Türklerin Anadolu’ya akınlarının başlaması E) Bizans’ın Anadolu’daki egemenliğinin sona ermesi

Çözüm: Dandanakan Savaşı, Gazneliler ile Selçuklular arasında yapılmış, Türklerin Anadolu’ya değil, Horasan ve çevresine yerleşmesini sağlamıştır. Bizans’ın Anadolu’daki egemenliğinin sona ermesi ise daha çok Malazgirt Savaşı ve sonrasındaki gelişmelerle ilgilidir. Doğru cevap E’dir.

Soru 2: Türklerin Anadolu’yu “Türkiye” olarak adlandırmaya başlaması, aşağıdaki savaşlardan hangisinin sonucunda gerçekleşmiştir?

A) Pasinler Savaşı B) Dandanakan Savaşı C) Malazgirt Savaşı D) Miryokefalon Savaşı E) Yassıçemen Savaşı

Çözüm: Miryokefalon Savaşı, Bizans’ın Türkleri Anadolu’dan atma umudunu tamamen sona erdirmiştir. Bu zaferle Anadolu’nun Türk yurdu olduğu kesinleşmiş ve bu topraklar “Türkiye” olarak anılmaya başlanmıştır. Doğru cevap D’dir.

Soru 3: Aşağıdakilerden hangisi, Türklerdeki ikta sisteminin amaçlarından biri değildir?

A) Askeri gücün devamlılığını sağlamak B) Tarımsal üretimi artırmak C) Toprakları özel mülkiyete dönüştürmek D) Devlet gelirlerini düzenlemek E) Merkezi otoriteyi güçlendirmek

Çözüm: İkta sistemi, devlete ait toprakların gelirlerini askerlere ve devlet görevlilerine vererek hem askeri gücü hem de üretimi desteklemiştir. Ancak bu sistem, toprakların özel mülkiyete geçmesini değil, devletin kontrolünde kalmasını amaçlar. Doğru cevap C’dir.

Soru 4: Selçuklu döneminde esnaf ve sanatkarların örgütlenmesini, meslek ahlakını ve toplumsal dayanışmayı güçlendiren teşkilat aşağıdakilerden hangisidir?

A) Lonca B) İkta C) Gulam D) Ahi E) Divan

Çözüm: Lonca daha sonra Osmanlı’da karşımıza çıksa da, Selçuklu ve Osmanlı döneminde esnaf teşkilatını Ahi teşkilatı yürütmüştür. Gulam askeri bir birlik, ikta bir toprak yönetim sistemi, divan ise devlet yönetim organıdır. Doğru cevap D’dir.

Soru 5: Türk-İslam medeniyetinde tıp, matematik, astronomi gibi pozitif bilimlerin de okutulduğu eğitim kurumları aşağıdakilerden hangisidir?

A) Darüşşifa B) Ribat C) Medrese D) Kümbet E) Han

Çözüm: Medreseler, Selçuklu döneminde İslam ilimlerinin yanı sıra pozitif bilimlerin de okutulduğu en önemli eğitim kurumlarıdır. Darüşşifa hastane, Ribat kervansaray ve kale, Kümbet anıt mezar, Han ise ticaret ve konaklama amaçlı yapılardır. Doğru cevap C’dir.

Soru 6: Aşağıdaki bilim insanlarından hangisi, Türk-İslam medeniyetinde yetişmiş, tıp ve felsefe alanındaki çalışmalarıyla tanınmıştır?

A) İbni Haldun B) El Biruni C) Farabi D) İbni Sina E) Harezmi

Çözüm: İbni Sina, özellikle tıp alanındaki çalışmaları ve El Kanun fi’t-Tıbb adlı eseriyle tanınan, Selçuklu dönemi öncesi ve sırasında yaşamış en önemli İslam bilim adamlarından biridir. Farabi, mantık ve felsefe alanında, El Biruni astronomi ve coğrafya alanında, Harezmi cebir alanında, İbni Haldun ise sosyoloji ve tarih alanında önemli isimlerdir. Doğru cevap D’dir.