1. Olasılık (İhtimal) Bildiren Cümleler
Gerçekleşmesi kesin olmayan bir olay ya da durumla ilgili olası sonuçların dile getirildiği cümlelerdir.
Örnekler
- Okul takımımız bu sene şampiyon olabilir.
–> Bu cümlede, “okul takımının şampiyonluğu” olası sonuçlardan biri olduğu için olasılık anlamı vardır. - Marketten aldığınız gıdalar, sağlığınıza zarar verebilir.
–> Bu cümlede “gıdaların sağlığa zarar vermesi” olası sonuçlardan biri olduğu için olasılık anlamı vardır. - Önümüzdeki yıl toprağın verimi belki daha iyi olur.
–> Bu cümlede, “toprağın verimli olması” olası sonuçlardan biri olduğu için olasılık anlamı vardır.
Önemli Bilgi: Olasılık cümlelerinde genellikle “belki, herhalde, abil-/ebil-” sözcükleri ya da “-meli/-malı” ekleri kullanılır.
Örnekler
- Projenin tamamlanması sonraki haftaya sarkabilir.
–> Bu cümlede olasılık anlamı “abil-” eylemiyle sağlanmıştır. - Bu antikalar Selçuklu Dönemi’nden kalmış olmalı.
–> Bu cümlede olasılık anlamı “-malı” ekiyle sağlanmıştır.
2. Tahmin – Sezgi Bildiren Cümleler
Akla, sezgiye, birtakım verilere dayanarak bir olayı ya da durumu önceden kestirebilmeyi bildiren cümlelerdir.
Örnekler
- Herkes geri döndüğüne göre yol kapalı olmalı.
-› Bu cümlede “yolun kapalı olma” olasılığı “herkesin geri dönmesi” verisinden hareketle aktarıldığı için tahmin yapılmıştır. - Valizini hazırlamış, galiba tatile gidecek.
-› Bu cümlede “tatile gitme” olasılığı “valizin hazırlandığının gözlemlenmesi” verisinden hareketle aktarıldığı için tahmin yapılmıştır.
Karıştırmayalım: Olasılık ve tahmin cümlelerini birbiriyle karıştırmamak için tahmin cümlelerinde bir veriye dayanarak olasılığın ortaya konduğu unutulmamalıdır.
Örnekler
- Gecenin ilerleyen saatlerinde kar yağabilir.
–> Bu cümlede hava durumunun olası sonuçlarından biri söylendiği için “olasılık” anlamı vardır. - Gökyüzü kızardığına göre gecenin ilerleyen saatlerinde kar yağabilir.
–> Bu cümlede “kar yağma” olasılığı, “gökyüzünün kızarması” verisiyle ortaya konduğu için “tahmin” anlamı vardır.
3. Varsayım Bildiren Cümleler
Gerçekleşmiş bir olay ya da durumun gerçekleşmemiş gibi veya gerçekleşmemiş bir olay ya da durumun gerçekleşmiş gibi aktarıldığı cümlelerdir.
Örnekler
- Yazdığın şiirlerin çok beğenildiğini farz et.
–> Bu cümlede, söz konusu şiirlerin beğenilmesi, gerçekleşmemiş bir durumdur ancak bir an için gerçekleşmiş olduğu düşünülmektedir. - Tut ki oraya varmadan benzinimiz bitti.
–> Bu cümlede, benzinin bitmesi, gerçekleşmemiş bir olaydır ancak bir an için gerçekleşmiş olduğu düşünülmektedir. - Senin bu sözlerinin doğru olduğunu kabul edelim.
–> Bu cümlede sözlerin doğru olup olmadığı bilinmemektedir ancak bir an için sözlerin doğru olduğu düşünülmektedir.
Hatırlayalım: Varsayım cümlelerinde genellikle “tut ki, farz et, kabul edelim, düşünelim, diyelim ki “gibi ifadeler kullanılır.
Örnekler
- Projenin zamanında bittiğini kabul edelim.
- Diyelim ki dünyaya barış hâkim oldu.
- Denizde fırtınaya yakalandığımızı düşünelim.
Örnek Soru: Aşağıdaki dizelerin hangisinde “varsayım” söz konusu değildir?
A) O eski, güzel günlerini hayal et;
Bu ayrılık hiç yaşanmadı farz et!
B) Tut ki bir çeşme başındasın köy yolunda
Dağların buz gibi suları avucunda
C) Diyelim ki sustu bütün silahlar
Kardeş oluverdi tüm insanlar
D) Acıyla, kederle solmasın yüzün
Sahip olduğun güzellikleri düşün.
Çözüm: “A” seçeneğinde “farz et”, “B” seçeneğinde “tut ki”, “C” seçeneğinde “diyelim ki” ifadeleri cümleye varsayım anlamı katmıştır. “D” seçeneğinde ise varsayım anlamı yoktur. Doğru cevap “D” seçeneğidir.
4. Öneri (Teklif) Bildiren Cümleler
Bir sorunu çözmek ya da herhangi bir konuda fikir vermek amacıyla öne sürülen düşünceyi bildiren cümlelerdir.
Örnekler
- Şiirlerinizde daha yalın bir dil kullanmalısınız.
-› Bu cümlede söz konusu şiirlerin daha yalın olması gerektiği lîkri verildiği için “öneri” anlamı vardır. - Kilo vermek istiyorsan yağlı yiyecekler tüketme!
-› Bu cümlede bir sorunu çözmek üzere “yağlı yiyecekler tüketmeme” fikri verildiği için “öneri” anlamı vardır. - Bence bütün odaları aynı renge boyayın.
-› Bu cümlede “odaların aynı renk olması” fikri verildiği için “öneri” anlamı vardır.
Hatırlayalım: “Teklif” cümleleri “birinden bir şeyi yapmasını isteme” anlamını da verebilir.
Örnek
- Tatilinizi Didim’de geçirmeye ne dersiniz?
–> Bu cümlede söz konusu kişiden tatilini Didim’de geçirmesi istendiği için “teklif” anlamı vardır.
5. Ön Yargı (Peşin Hüküm) Bildiren Cümleler
Bir kişi ya da herhangi bir konuyla ilgili önceden edinilmiş olumlu veya olumsuz kesin yargı bildiren cümlelerdir.
Örnekler
- Senin bu görüşlerini eminim kimse desteklemeyecek.
-› Bu cümlede söz konusu görüşlerin desteklenip desteklenmeyeceği henüz belli olmadığı hâlde, desteklenmeyeceği yönünde kesin hüküm verildiği için “ön yargı” anlamı vardır. - Ünlü yönetmenin son filmi de kesinlikle gişe rekoru kıracaktır.
-› Bu cümlede söz konusu filmin gişe rekoru kırıp kırmayacağı henüz belli olmadığı hâlde, gişe rekoru kıracağı yönünde kesin hüküm verildiği için “ön yargı” anlamı vardır. - Türk sineması gelecekte şüphesiz daha başarılı olacaktır.
-› Bu cümlede Türk sinemasının gelecekteki durumu belli olmadığı hâlde, başarılı olacağı yönünde kesin hüküm verildiği için “ön yargı” anlamı vardır.
Karıştırmayalım: Ön yargı ve tahmin cümlelerini karıştırmamak için ön yargı cümlelerinde “kesinlik’,’ tahmin cümlelerinde ise “İhtimal” anlamı olduğu unutulmamalıdır.
Örnekler
- Yeni işinde kuşkusuz çok başarılı olacaksın.
-› Bu cümle, “kesinlik” bildirdiği için “ön yargı” cümlesidir. - Okulunu bitirdiğine göre belki köyüne döner.
-› Bu cümle, “ihtimal” bildirdiği için tahmin cümlesidir.
6. Tasarı Bildiren Cümleler
Yapılması planlanan bir işin aktarıldığı cümlelerdir.
Örnekler
Bahçedeki kuru ağaçları kesmeyi düşünüyorum.
Bu cümlede “kuru ağaçları kesme” planı dile getirildiği için “tasarı” anlamı vardır.
Bilim insanları yakın bir gelecekte Mars’a gitmeyi amaçlıyor.
Bu cümlede “bilim insanlarının Mars’a gitme” planından söz edildiği için “tasarı” anlamı vardır.
Okul inşaatını eylüle kadar tamamlamayı hedefliyoruz.
Bu cümlede “okul inşaatının eylüle kadar tamamlanması” planından söz edildiği için “tasarı ” anlamı vardır.
7. Onaylama Bildiren Cümleler
Bir işin ya da davranışın doğru ve yerinde bulunduğunu bildiren cümlelerdir.
Örnekler
Genç edebiyatçılara yol göstermek için yaptığınız çalışmaları takdir ediyorum.
Bu cümlede söz konusu kişinin çalışmalarının doğru ve yerinde bulunduğu bildirildiği için “onaylama” anlamı vardır.
Gençlere okuma alışkanlığı kazandırmak üzere başlatılan kampanyayı destekliyoruz.
Bu cümlede söz konusu kampanyanın doğru ve yerinde bulunduğu bildirildiği için “onaylama” anlamı vardır.
Yurt dışına gitmemekle çok doğru bir karar verdin.
Bu cümlede söz konusu kişinin yurt dışına gitmemesi doğru ve yerinde bulunduğu için “onaylama” anlamı vardır.
8. Eleştiri ve Öz Eleştiri Bildiren Cümleler
Bir kişi, eser ya da herhangi bir konunun olumlu ve olumsuz yönlerinin ortaya konduğu cümleler, “eleştiri” cümlesidir. Kişinin kendi olumlu veya olumsuz yönlerini ortaya koyduğu cümleler ise “öz eleştiri” cümlesidir.
Örnekler
Yazarın son romanı, öncekiler gibi sürükleyici bir anlatıma sahip değil.
Bu cümlede yazarın son romanının olumsuz bir yönü ortaya konduğu için “eleştiri” söz konusudur.
Refik Halit, şüpheciliği ve karamsarlığıyla bazen insanı sıkıyor.
Bu cümlede bir kişinin olumsuz yönü ortaya konduğu için “eleştiri” söz konusudur.
İnsanlarla kimi zaman kırıcı konuştuğumun farkındayım.
Bu cümlede kişi, kendi olumsuz yönünü ortaya koyduğu için “öz eleştiri” söz konusudur.
Günümüz sanatçıları halktan kopuk yaşadıkları için evrensel nitelikte eser veremiyorlar.
Bu cümle “günümüz sanatçıları” nın olumsuz yönünü ortaya koyduğu için eleştiri cümlesidir.
Gençlik yıllarımda yazdığım şiirlerde özgünlüğü yakalayamamışım.
Bu cümlede kişi kendi şiirlerinin olumsuz yönünü ortaya koyduğu için “öz eleştiri” söz konusudur.
Gazetedeki yazılarımda nesnelliğin dozunu iyi ayarlayamamışım.
Bu cümlede kişi kendi yazılarının olumsuz yönünü ortaya koyduğu için “öz eleştiri” söz konusudur.
9. Değerlendirme Bildiren Cümleler
Bir eser, kişi ya da olayın nicelik veya niteliğinin ortaya konduğu cümlelerdir.
Örnekler
Babam uzun boylu, esmer ve yaşıtlarına göre genç görünen bir adamdı.
Bu cümlede bir kişinin nicelik ve nitelikleri ortaya konduğu için “değerlendirme” yapılmıştır.
Pastel renklerin hâkim olduğu tabloda bir pazar yeri tasvir edilmiş.
Bu cümlede bir eserin niteliği ortaya konduğu için “değerlendirme” yapılmıştır.
Dikkat!
Değerlendirme cümleleri öznel de nesnel de olabilir. Öznel değerlendirmeler aynı zamanda eleştiri cümlesidir.
10. Eşitlik Bildiren Cümleler
İki veya daha çok şeyin nicelik ya da nitelik bakımından aynı olduğunu bildiren cümlelerdir.
Örnekler
Konuşmacıların her birine yirmi beş dakika süre verilmişti.
Bu cümlede konuşmacılar arasında konuşma süresi bakımından “eşitlik söz konusudur.
Kasaların hepsine yirmişer tane incir koymuştuk.
Bu cümlede kasalardaki incir sayısı bakımından bir “eşitlik” söz konusudur.
Küçük çocuk, annesiyle aynı boydaydı.
Bu cümlede çocuk ve annesinin boyu bakımından bir “eşitlik” söz konusudur.
Hatırlayalım !
Eşitlik bildiren cümlelerde bahsedilen nitelik veya nicelik tam olarak eşit olmalıdır. Aksi takdirde “eşitlik” söz konusu olmaz.
Örnek
Yere düşen telefon iki parçaya ayrıldı.
Bu cümlede iki parçanın nitelik ve niceliğinin aynı olup olmadığı belli olmadığı için eşitlik söz konusu değildir.
11. Kalıplaşmış Cümleler
Sözcükleri önceden bir araya getirilmiş, hangi durumlarda kullanılacağı belli olan cümlelerdir.
Örnekler
Arkadaşım, senden iyi olmasın çok vefalı biridir.
Bu cümlede belirtilen bölüm, sözcükleri önceden bir araya getirilmiş bir ifade olduğu için kalıplaşmış cümledir.
Dün akşam ayıptır söylemesi nefis bir balık yedik.
Bu cümlede belirtilen bölüm, sözcükleri önceden bir araya getirilmiş bir ifade olduğu için kalıplaşmış cümledir.
Bizim mahallede kendimi bildim bileli sıkı bir komşuluk ilişkisi vardır.
Bu cümlede belirtilen bölüm, sözcükleri önceden bir araya getirilmiş bir ifade olduğu için kalıplaşmış cümledir.
Dikkat!
Kalıplaşmış cümlelerin sözcükleri, kullanıldığı yere göre farklılık gösterebilir. Bu nedenle kalıplaşmış cümlelerden bazıları farklı biçimlerde karşımıza çıkabilir.
Örnekler
Bütün gün gez babam gez ayaklarımız şişti.
Çalış babam çalış hepimiz çok yorulduk.
Önemli Bilgi !
Kalıplaşmış cümle yapılarından bazıları TDK Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü’ nde deyim olarak kabul edilmektedir.
Örnek Soru
Aşağıdakilerden hangisinde kalıplaşmış bir cümleye yer verilmemiştir?
A) Bana göre hava hoş, iş yerinden istediğim zaman izin alabilirim.
B) Bu yoğunlukta işimiz gücümüz yok seninle mi uğraşacağız?
C) Onun bir hoşgörü deryası olduğunu mahalledeki herkes bilirdi.
D) Tarihi romanları kendimi bildim bileli çok severim.
Çözüm: “A” seçeneğinde “bana göre hava hoş”, “B” seçeneğinde “işimiz gücümüz yok”, “D” seçeneğinde “kendimi bildim bileli” ifadeleri kalıplaşmış cümlelerdir. “C” seçeneğinde ise kalıplaşmış cümle yoktur. Doğru cevap “C” seçeneğidir.
