Uyak (kafiye), genellikle dize sonlarında bulunan ve görevleri farklı olan ses veya ek benzerlikleridir. Mısra sonlarında bulunan aynı görevdeki ses, ek ve kelime tekrarlarına ise redif denir.
Her yalana kanmışım
Her söze inanmışım
Ben artık sevgiden de
Bıkmışım usanmışım
(Orhan Seyfi Orhon)
Yukarıdaki dizelerin sonlarında bulunan “kanmışım, inanmışım ve usanmışım” sözcükleri arasında hem kafiye hem redif vardır. “an” sesleri uyak, “-mış -ım” ekleri ise rediftir.
Uyak, Türk şiirinin en eski örneklerinde bile bir ahenk unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak 1940’lı yıllarda “ölçü ve uyak gibi kuralların şaire duygularını anlatmakta ayak bağı olduğu” görüşü ortaya atılmış ve başta Garipçiler (Orhan Veli Kanık, Melih Cevdet Anday, Oktay Rıfat Horozcu) olmak üzere birçok şair, şiirde ahengi başka yollarla sağlamayı tercih etmiştir. Bu görüş günümüzde de birçok şair tarafından benimsenmektedir.
Uyak çeşitleri
Uyak, birbirine benzeyen seslerin sayısına göre beş çeşittir:
Yarım uyak: Sadece bir harfin (sesin) benzeşmesiyle oluşan kafiyeye yarım uyak denir.
Ecel büke belimizi
Söyletmeye dilimizi
Hasta iken halimizi
Soranlara selam olsun
Bu dörtlükte “-imizi” ekleri rediftir. “Bel, dil, hâl” kelimelerindeki “l” sesleri ise yarım uyaktır. Oluşma yerleri (ağızdaki şekillenme noktaları) birbirine yakın olan ünsüzler de yarım uyak sayılır:
Yaz gelir de heveslenir bitersin
Güz gelince başın alır gidersin
Yavru niçin boynun eğri tutarsın
Senin derdin benden beter menevşe
Bu dörtlükte, “bitersin, gidersin, tutarsın” sözcüklerindeki “-ersin, -arsın” ekleri redif, “t, d” ses benzerlikleri ise yarım uyaktır.
Tam uyak: Biri ünlü diğeri ünsüz olmak üzere iki ses benzerliği ile oluşan uyağa tam uyak denir.
Ben gideyim yol gitsin, ben gideyim yol gitsin;
İki yanımdan aksın bir sel gibi fenerler.
Tak, tak, ayak sesimi aç köpekler işitsin;
Yolumda bir tak olsun zulmetten taş kemerler.
“-sin” ve “-ler” ekleri aynı görevdeki ekler olduğu için rediftir. “Git, işit” kelimelerindeki “-it” sesleri ile “fener, kemer” kelimelerindeki “-er” sesleri tam uyaktır.
Bir gece yarısı ay suya düşer
Çöllerde bir ceylan pusuya düşer
Çimenler üstünde üç beş damla kan
Gözünü nefretle kapatır ceylan
Çırpınır ağzında bir demet kekik
Kör avcı her şeye çekilmez tetik
Bu dizelerde ise “su, an, ik” ses benzerlikleri ile tam uyak yapılmıştır.
Zengin uyak: En az üç sesin benzerliği ile oluşan uyağa zengin uyak denir.
Bir âlem ki gökler boru içinde
Akıl almazların zoru içinde
Üst üste sorular soru içinde
Bu dizelerdeki renkli yazılmış sesler zengin uyağı oluşturmaktadır.
Tunç uyak: Birbiri ile uyaklı sözcüklerden biri, diğerinin içinde aynen yer alırsa buna da tunç uyak denir.
Bastığın yerleri “toprak” diyerek geçme, tanı
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı
Cinas (cinaslı uyak): Aynı seslerden oluşan fakat farklı anlamları karşılayan kelimelerle yapılan uyağa cinaslı
uyak denir. Cinas bir kelimenin tekrarı değildir. Aynı kelimenin tekrar edilmesine uyak değil, redif denildiğini öğrenmiştiniz.
Kalem böyle çalınmıştır yazıma
Yazım kışa uymaz kışım yazıma
Bu beyitteki “yazıma” kelimeleri birinci mısrada yazmak fiiliyle, ikinci mısrada ise yaz mevsimiyle ilgilidir. Yazımları aynı, anlamları farklı kelimelerle yapılan bu kafiye türüne cinaslı kafiye adı verilir.
Uyak şeması ve çeşitleri: Şiirler uyaklanış ve benzer seslerin sıralanışı bakımından üçe ayrılır:
Düz Uyak: Uyaklı kelimeler aaaa, aabb, aaxa veya aaab şeklinde sıralanmışsa buna düz uyak denir.
Hiç anılmaz olmuş atalar adı a
Beşikte bırakmış ana evladı a
Kırılmış yetimin kolu kanadı a
Zulüm pençesinden aman kalmamış b
Çapraz Uyak: Uyaklı kelimeler abab şeklinde sıralanmışsa buna çapraz uyak denir.
Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında, a
Yürüyorum, arkama bakmadan yürüyorum b
Yolumun karanlığa saplanan noktasında a
Sanki beni bekleyen bir hayal görüyorum b
Sarma Uyak: Uyaklı kelimeler abba şeklinde sıralanmışsa buna sarma uyak denir. Şu örneği inceleyiniz.
En son Bektaş Ağa çöktü diz üstü a
Titrek elleriyle gererken yayı b
Her yandan bir merak sardı alayı b
Ok uçtu, hedefin kalbine düştü a
