MODERN SİYASİ İDEOLOJİLER
Ekonomik faaliyetlerin ve kurumların nasıl düzenlenip ekonomik sorunların nasıl çözüleceğine ilişkin ortaya atılan sistemlere ekonomik sistem denir. Günümüz dünyasında kapitalist, sosyalist ve karma ekonomi sistemi olarak üç tane ekonomi sistemi vardır.
Kapitalist ekonomi sistemi
Bugün en ileri şekliyle Amerika’da uygulanan bir sistemdir. Bireyin özgürlüğünü esas alır. Bu düşünceye göre, bireyin en temel hakkı özgür olmaktır. Kapitalist sistemin belli başlı ilkeleri şunlardır:
Kâr
- Tüm ekonomik etkinlikler toplumun ihtiyaçlarını karşılamaktan çok kâr amacına yöneliktir. Özel girişimci yapacağı etkinliklerde elde edeceği kârı ölçüt olarak alır. Bu amaçla insanlar ihtiyaçlarını karşıladıkları hâlde malların daha çok satılması için reklam ve benzeri yollarla insanlarda tüketim alışkanlıkları oluşturulur.
Bireycilik
- Birey ve onun çıkarları esastır. Eğer toplumun çıkarlarıyla bireyin çıkarları karşı karşıya gelirse bu durumda bireyin çıkarları öncelikli olacaktır. Kapitalist sistemde üretim araçları özel girişimcilerin elindedir.
Liberalizm (Özgürlük)
- Bireylerin hayatın her alanında olabildiğince özgür olması gerekir. Bu yapıldığında birey yeteneklerini en ileri şekilde geliştirecek ve böylece hem kendisine hem toplumuna ve hem de insanlığa en faydalı bir kişi olacaktır.
Özel mülkiyet
- Bu, bireycilik ilkesinden kaynaklanan bir ilkedir. Birey ve onun çıkarları esas olduğu için, birey özel mülkiyete sahip olabilir ve sahip olduğu malın, mülkün adeta tanrısı gibidir, mal ve mülkünü istediği gibi kullanıp harcayabilir. Hiç kimse bireye, edindiği mülkün hesabını soramaz.
Serbest piyasa (Piyasa mekanizması)
Bu ilke de kapitalizmin bireycilik ve liberalizm (özgürlük) ilkesinden kaynaklanır. Bireyin ve toplumun kalkınabilmesi, gelişebilmesi için devlet piyasaya, ekonomik ortama elden geldiğince az müdahale edecek, hatta mümkünse hiç karışmayacaktır. Piyasa kendi kendini düzenleyecek, iş adamları ihtiyaç olan malı ihtiyaç olan kalitede üretecek ve ona uygun fiyatı koyacaktır. Tüketici de kendi bütçesine, imkanlarına göre piyasadaki istediği malı alacaktır.
Sosyalist ekonomi sistemi
Kapitalist ekonomiye, onun ortaya çıkardığı toplumsal sorunlara tepki olarak ortaya çıkmıştır. Bu sisteme göre kapitalizm, iddialarının aksine, bireyleri bazı büyük ticari firmaların kölesi haline getirmiş, gelir dağılımında uçurumlar oluşturmuş, zengini çok daha zengin, fakiri çok daha fakir hâle getirmiştir. Öyleyse özgürlük, bireyin en temel hakkı olmamalıdır. Bireyler mümkün olduğunca birbiriyle eşit olmalıdır.
Sosyalizmin belli başlı ilkeleri şunlardır:
Toplumcu ilke
- Bireyin değil, toplumun çıkarları önceliklidir, esastır.
Kâr değil ihtiyaç
- Ekonominin temel etkeni insanların kâr etmesi değil, toplumun ihtiyaçlarının karşılanmasıdır.
Kolektif mülkiyet
- Hiçbir birey özel mülkiyet sahibi olamaz. Tüm mülkiyet toplumun (toplum adına devletin) elinde olacak ve toplumun yararına kullanılacaktır.
Merkezi planlama
- Tüm sosyal ve ekonomik faaliyetler devlet tarafından merkezden planlanacak ve bu planın bütün amaçları, maddeleri uygulanıp gerçekleştirilecektir. Başkentteki devlet görevlileri, ülkenin her yerinde hangi maldan ne kadar üretileceğini ince ayrıntısına kadar planlayacak ve bunu üretim yerinde denetleyecektir.
Eşitlik
- Her birey diğer bireylerle her alanda eşit olacak, eşit ekonomik imkanlara sahip olacaktır.
Karma ekonomi sistemi
Karma ekonomi sistemi kapitalist ve sosyalist ekonomi sistemlerine tepki olarak ortaya çıkmıştır. Bu sisteme göre hem kapitalist hem sosyalist ekonomi sistemleri sorunları çözememiş, kapitalist sistem toplum bireylerini büyük şirketlerin hakimiyeti altına sokmuş, sosyalist sistem ise bireyleri ezici, baskıcı, güçlü devletin kölesi haline getirmiştir. Kapitalizmde de sosyalizmde de sömürü vardır. Birinde zenginlerin, büyük şirketlerin, diğerlerinde ise devletin sömürüsü söz konusudur. Bu iki sistemin yerine karma bir ekonomi düzeni uygulanmalıdır.
Karma ekonomi sisteminin belli başlı ilkeleri şunlardır:
Özgürlük
Bireyler özgür olmalıdır, bu özgürlük kapitalizmdeki gibi adeta sonsuz değil; sınırlı, diğer bireylere zarar vermeyen bir özgürlük olmalıdır.
Toplumun çıkarı
Bireyin de toplumun da çıkarları önemlidir, fakat aralarında bir tercih söz konusu olacaksa toplumun çıkarları daha önemlidir.
Sınırlı mülkiyet
Bireyler de devlet de mülkiyet sahibi olabilecektir. Bireylerin gücünün yetmediği ve toplum için çok önemli, kritik bazı alanlarda mülkiyet hakkı bireye değil, devlete ait olmalıdır.
Demokratik planlama
Toplumun kalkınması, ekonomik sorunlarının çözülmesi bir plan dâhilinde gerçekleştirilmeli, ancak bu plan sosyalist planlamada olduğu gibi zorlayıcı değil, yol gösterici olmalıdır.
