Haritacılık Tarihinde Türk ve Müslüman Bilim Adamları

Kâşgarlı Mahmud

Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eserinin ilk sayfalarında bir harita bulunmaktadır. Bugünkü bilgilerimize göre bir Türk’ün çizdiği ilk Dünya haritası olarak kabul edilmektedir. Bu haritada, kendisinin yaşadığı dönemde Türklerin yaşadıkları bölgeler ile farklı ulusların da yaşadığı bölgeler gösterilmiştir. Bugünkü haritacılık tekniklerine göre ilkel sayılsa da, 11. yüzyıl koşullarının coğrafyacılık bilgilerine ve tekniklerine göre çok ileri düzeydedir.

Haritada Türklerin yerleşim bölgelerindeki şehirler, dağlar, göller, nehirler ve denizler ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Türklere ait bölgelerin gösterilişinde pek az yanlışlık yapılmıştır.

Haritada Türklerin yerleşim alanları ayrıntısıyla gösterildiği gibi aynı bölgede Türklerle ilişki içerisinde olan yabancı ülkeler ve topluluklar da belirtilmiştir. Türklerle herhangi bir ilişkisi olmayan alanlar ve ülkeler dikkate alınmamıştır.

11. yüzyılda yaşamış kendi geliştirdiği aletlerle yükseklik ve uzaklık ölçümleri yaparak, Dünya’nın büyüklüğünü gerçeğe yakın bir doğrulukta saptamıştır. Biruni’nin bu çalışması haritacılık konusunda önemli bir adımdır.

İbrahim Mürsel (Mürsiyeli İbrahim)

Bir Türk denizcisi olarak Akdeniz ve Güney Avrupa haritası hazırlamıştır.

Piri Reis

1500’lü yıllarda hazırladığı haritalar ve Kitâb-ı Bahriye isimli denizcilik kitabı bulunmaktadır.

Kitab-ı Bahriye, Akdeniz kıyılarına ait ayrıntılı bir harita-kılavuzdur. Bu kitapta denizcilere Akdeniz kıyıları, adaları, geçitleri, boğazları, körfezleri, fırtına hâlinde sığınılacak yerleri, limanlara nasıl yaklaşılacağı hakkında bilgiler ile limanlar arasında gitmek için kesin rotalar verilmektedir.

Piri Reis Haritası

Ceylan derisi üzerine çizilmiş 900×600 mm boyutlarında olan haritada enlem ve boylam çizgileri yerine anahtar noktalarda yönleri gösteren pusula gülleri ve bunlardan ışınsal olarak yayılan yön çizgileri bulunmaktadır.

Piri Reis’in 1513 yılında çizdiği Dünya haritasının yalnızca üçte birlik parçası günümüze ulaşmıştır.

Haritanın elimizde kalan parçaları; Atlantik Okyanusu, İber Yarımadası Afrika’nın batı kıyıları ve Güney Amerika’nın doğu kıyılarını göstermektedir.

Piri Reis zamanında kimsenin bilmediği, kendisinin de gidip görmediği Amerika kıtasını çok iyi şekilde çizmiştir.

Biruni

11. yüzyılda yaşamış kendi geliştirdiği aletlerle yükseklik ve uzaklık ölçümleri yaparak, Dünya’nın büyüklüğünü gerçeğe yakın bir doğrulukta saptamıştır. Biruni’nin bu çalışması haritacılık konusunda önemli bir adımdır.

Katip Çelebi

Kâtip Çelebi’nin “Cihannüma” adlı eserinde İbrahim Müteferrika tarafından 1728’de basılan Hint Okyanusu ve Çin Denizi haritası bulunmaktadır.

Evliya Çelebi

17. yüzyılın önde gelen gezginlerinden olup elli yılı aşkın süreyle Osmanlı topraklarını gezmiş ve gördüklerini 10 ciltlik “Seyahatname” adlı eserinde toplamıştır.

Seydi Ali Reis (? – 1563):

En önemli eseri Mirat’ül Memalik (Ülkelerin Aynası) dır. Diğer önemli eserleri ise Mahit (Okyanus) Mirat’ül Kainat’tır (Kainat’ın Aynası).

Eserlerinde astronomik bilgiler yer alır. Dünya’nın yuvarlak olduğunu savunur.

Ali Macar Reis:

16. yy’ın en büyük haritalarından biridir. Yedi haritalı bir atlas yazmıştır. (Karadeniz, Doğu Akdeniz, Ege, İtalya, Batı Akdeniz, İber Yarımadası, İngiliz Adaları…)

Matrakçı Nasuh

Minyatür ve harita karışımı üslubu ile yeryüzünün kuş bakışı görünümünü resmederken şekilleri sanki karşıdan görüyormuş gibi çizmiştir.

Çözümlü Test Soruları

Soru 1:
Aşağıdaki bilim adamlarından hangisi “Kitab-ı Bahriye” adlı denizcilik eserinin yazarıdır?
A) Piri Reis
B) Ali Kuşçu
C) Uluğ Bey
D) İbn-i Sina
E) El-Biruni

Çözüm:
Kitab-ı Bahriye, Piri Reis’in ünlü denizcilik kitabıdır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Soru 2:
İlk dünya haritasını çizen Türk denizci kimdir?
A) Katip Çelebi
B) Evliya Çelebi
C) Piri Reis
D) Ali Kuşçu
E) Matrakçı Nasuh

Çözüm:
Piri Reis 1513’te ilk dünya haritasını çizmiştir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Soru 3:
Aşağıdaki eserlerden hangisi Uluğ Bey’e aittir?
A) Zij-i Sultani
B) Kanunname
C) Cihannüma
D) Seyahatname
E) Tıp Kanunu

Çözüm:
Uluğ Bey’in en önemli eseri Zij-i Sultani’dir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Soru 4:
“Beyt’ül Hikme” adlı bilim merkezinde çalışmalar yapan ve dünyanın çevresini hesaplayan Müslüman bilim adamı kimdir?
A) El-Harezmi
B) El-Biruni
C) İbn-i Haldun
D) İbn-i Sina
E) Farabi

Çözüm:
El-Biruni dünyanın çevresini hesaplamıştır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Soru 5:
Aşağıdaki bilim adamlarından hangisi astronomi ve matematik alanında çalışmalar yapmamıştır?
A) Ali Kuşçu
B) Uluğ Bey
C) Piri Reis
D) İbn-i Sina
E) El-Battani

Çözüm:
İbn-i Sina daha çok tıp alanında çalışmıştır. Doğru cevap D seçeneğidir.