İtalya, Nisan 1939’da Arnavutluk’u işgal edince Türkiye, İngiltere, Fransa birbirine yakınlaştı. Ancak Türkiye, SSCB’ye karşı savaşa girme ihtimali nedeniyle büyük miktarda askerî ve mali yardım isteyince görüşmeler yavaşladı.
Ağustos 1939’da SSCB ile Almanya’nın bir saldırmazlık ve dostluk paktı imzalayıp Doğu Avrupa’yı aralarında paylaşmaları Türkiye’yi zor durumda bıraktı. Bu süreçte Türk Dış işleri Bakanı 25 Eylül 1939 tarihinde gittiği Moskova’da SSCB’nin, Boğazlarda geçiş statüsünün kendi lehine değiştirilmesini ve Boğazlar üzerinde Türkiye ile söz hakkına sahip olmayı istemesi Türkiye’yi İngiltere ve Fransa’ya yakınlaştırdı.
Karşılıklı Yardım Antlaşması (19 Ekim 1939)
- Moskova’da Türkiye ile SSCB arasında yapılan görüşmelerden bir sonuç çıkmayınca 19 Ekim 1939’da Ankara’da Türkiye, İngiltere ve Fransa arasında Karşılıklı Yardım Antlaşması imzalandı.
- Antlaşma Türkiye’ye Avrupalı bir devletin saldırısı söz konusu olduğunda İngiltere ve Fransa ile etkin bir iş birliği şartını getiriyordu. Türkiye’nin bu sorumluluğu kendisine aynî ve maddi yardım yapıldığında geçerli hâle gelecekti. Ayrıca Türkiye antlaşmaya eklenen bir protokol ile kendisini SSCB ile savaşa girme zorunda bırakacak yükümlülüklerden muaf olacaktı.
- 1940’ta İtalya, İngiltere ve Fransa’ya savaş açınca Türkiye’nin üstlendiği yükümlülükler gündeme geldi. Ancak SSCB – Almanya yakınlığının devam ettiği bir dönemde Türkiye’nin Müttefik Devletlerin yanında savaşa katılması SSCB’nin tepkisine yol açabilirdi. Bu nedenle Türkiye, kendisine vadedilen silah ve malzemenin verilmeyişini gerekçe göstererek savaşa katılmadı.
Bilgi: 1940 yılının sonlarında Balkanlarda artan Almanya – SSCB rekabeti Türkiye – SSCB ilişkilerinde kısmen bir iyileşme sağlamıştır. Bu durumu değerlendirmek isteyen Türkiye, bölgedeki dengeleri korumaya yönelik bir birlik oluşturma çabası içerisine girmiş ancak istediği sonucu alamamıştır.
Almanya – Türkiye Saldırmazlık Paktı
- İngiltere, 1941 yılı başlarında Hitler’in Balkan Harekâtına başlamasıyla birlikte Almanların Türkiye üzerinden Orta Doğu petrollerine ulaşmasından endişelendi. Türkiye’ye kendi yanında savaşa katılması durumunda her türlü yardımı yapmaya hazır olduğunu belirtti.
- Bu sırada Almanya Yunanistan’ı işgal etmiş ve Bulgaristan Mihver Devletler safında savaşa girmişti. Artık savaş Türkiye’nin sınırına dayanmıştı. Bu ortamda 18 Haziran 1941’de Almanya ile Türkiye arasında bir saldırmazlık paktı imzalandı.
- 22 Haziranda Alman ordularının SSCB üzerine saldırıya geçmesiyle Türkiye üzerindeki savaş baskısı azaldı.
Adana Konferansı (30 Ocak – 1 Şubat 1943)
- Almanların Kasım 1942’de Stalingrad yenilgisinden sonra Müttefiklerin Türkiye üzerindeki beklentileri arttı. 30 Ocak 1943’te İngiltere Başbakanı Churchill, Adana’da Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve Başbakan Şükrü Saraçoğlu ile görüşmelerde bulundu.
- İngiltere, savaşa katılması durumunda Türkiye’nin askerî ihtiyaçlarının belirlenip Müttefik Devletlerce yapılacak yardımın artırılabileceğini ifade etti.
- Türkiye ise, savaşa hazırlıksız olduğunu ve özellikle SSCB’nin galip gelmesi halinde duyduğu endişeleri dile getirdi. Böylece Türkiye Adana Konferansı’nda Müttefiklere yakınlaşmakla birlikte savaş dışı kalmayı başarmıştır.
Bilgi: İngiltere’nin Türkiye’yi savaşa sokmak için ısrarcı olmasında,
- Almanya’yı etkisiz hâle getirebilmek için Avrupa içlerine girmesinin gerekli olması
- Savaş sonrası stratejik öneme sahip Balkanlarda oluşabilecek bir boşluğun SSCB tarafından doldurulmasından endişe duyması
etkili olmuştur.
Kahire Görüşmeleri (4 – 6 Aralık 1943)
- SSCB, Türkiye’nin savaşa katılması yönündeki baskılarını artırınca 5 – 6 Kasım’da İngiliz ve Türk dış işleri bakanları Kahire’de bir görüşme yaptılar. Türkiye savaşa girmesi konusundaki teklifleri burada da geri çevirdi.
- Bunun üzerine Roosevelt ve Churchill, İsmet İnönü’yü Kahire’ye davet ettiler. İsmet İnönü konferansta “ilke olarak” savaşa katılmayı kabul etti. Ancak Türkiye’ye yeterli silah ve teçhizat verilmedikçe savaşa girmeyeceğini belirtti.
- Konferanstan sonra Türk ve İngiliz yetkililerin Türkiye’nin askerî ihtiyaçlarının belirlenmesine yönelik çalışmalarından istenilen sonuç alınamamıştır.
Bilgi: Türkiye San Francisco Konferansı’na katılabilmek ve Yalta Konferansı kararları uyarınca Birleşmiş Milletler Teşkilatının asil üyeleri arasında yer alabilmek için 23 Şubat 1945’te Almanya’ya savaş açtı. Ancak savaş ilanı yalnızca simgesel bir hareket olarak kalmıştır.
