Türkler, 10. yüzyıldan itibaren İslamiyet’i benimseyerek, yeni inanç sisteminin getirdiği bilgiye ve sanata büyük bir ilgi duymuşlardır. Özellikle Büyük Selçuklu Devleti ve Anadolu Selçuklu Devleti dönemlerinde, bilim, kültür ve sanat altın çağını yaşamıştır.

Bilim ve Eğitim

Türk-İslam medeniyetinin temel taşlarından biri, bilim ve eğitime verilen önemdir.

• Medreseler: Bu dönemin en önemli eğitim kurumlarıdır. Medreseler, sadece dini ilimlerin (fıkıh, kelam, hadis vb.) değil, aynı zamanda pozitif bilimlerin de (tıp, matematik, astronomi, felsefe) okutulduğu kapsamlı eğitim merkezleridir.
  • Örnekler: Nizamiye Medreseleri, Büyük Selçuklu Devleti veziri Nizamülmülk tarafından Bağdat ve Nişabur gibi önemli şehirlerde kurulmuştur. Bu medreseler, dönemin en saygın eğitim kurumları olarak kabul edilir.
• Bilim İnsanları: Bu dönemde birçok önemli bilim insanı yetişmiştir.
  • El Biruni: Astronomi, matematik ve coğrafya alanında yaptığı çalışmalarla tanınır.
  • İbni Sina: Tıp alanındaki çalışmaları ve “El Kanun fi’t-Tıbb” adlı eseriyle Batı dünyasında bile yüzyıllarca ders kitabı olarak kullanılmıştır.
  • Ömer Hayyam: Matematik ve astronomi alanında önemli çalışmalar yapmış, aynı zamanda Rubailer’iyle de tanınan bir şairdir.

Kültür ve Edebiyat

Türk-İslam medeniyeti, zengin kültürel ve edebi eserler ortaya koymuştur.

• Türkçe’nin Gelişimi: Bilim ve edebiyat dili olarak Arapça ve Farsça yaygın olarak kullanılsa da, Türkler, Türkçe’yi de bilim ve edebiyat dili haline getirmek için çaba sarf etmişlerdir.
  • Örnekler: Mevlana Celaleddin Rumi ve Yunus Emre gibi büyük düşünürler, eserlerini Türkçe yazarak hem dilin gelişimine katkıda bulunmuş hem de Anadolu’da bir düşünce ekolü oluşturmuşlardır. Mevlana’nın Mesnevi‘si ve Yunus Emre’nin şiirleri, dönemin en önemli edebi eserlerindendir.
• Fikir Akımları: Bu dönemde tasavvuf ve felsefe gibi fikir akımları yaygınlaşmıştır. Bu akımlar, halkın dini ve manevi duygularını şekillendirerek toplumsal birleştirici bir rol oynamıştır.

Sanat ve Mimari

Türkler, Orta Asya sanatını İslam sanatı ile birleştirerek özgün bir mimari ve sanat anlayışı geliştirmişlerdir.

• Mimari: Selçuklu mimarisi, heybetli yapıları, zengin süslemeleri ve geometrik desenleriyle dikkat çeker. Cami, medrese, kervansaray, darüşşifa (hastane) ve kümbet (anıt mezar) gibi yapılar bu dönemin en önemli mimari eserleridir.
  • Örnekler: Konya’daki Karatay Medresesi, Kayseri’deki Gevher Nesibe Darüşşifası ve Sivas’taki Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası, Selçuklu mimarisinin en güzel örneklerindendir.
• Süsleme Sanatları: Mimari eserlerin yanı sıra el sanatları da büyük bir gelişme göstermiştir.
  • Örnekler: Çini sanatı, minyatür (kitap süsleme sanatı), ahşap oymacılığı, taş işçiliği ve hat sanatı gibi alanlarda eşsiz eserler üretilmiştir. Bu sanat dallarında geometrik şekiller, bitkisel motifler ve hayvan figürleri sıkça kullanılmıştır.

Bu dönemde bilim, kültür, eğitim ve sanat, birbirini tamamlayan unsurlar olarak gelişmiş ve Türk-İslam medeniyetinin temelini oluşturmuştur.

Çözümlü Test Soruları

Konuyu pekiştirmek için 5 sorudan oluşan bir test hazırladım.

Soru 1: Türk-İslam medeniyetinde pozitif bilimlerin (tıp, matematik vb.) de okutulduğu, yaygınlaşmasında vezir Nizamülmülk’ün önemli rol oynadığı eğitim kurumları aşağıdakilerden hangisidir?

A) Darüşşifa B) Nizamiye Medreseleri C) Ribat D) Kümbet E) Han

Çözüm: Nizamülmülk’ün Bağdat ve Nişabur’da kurduğu eğitim kurumlarına Nizamiye Medreseleri adı verilir. Bu medreseler, hem dini hem de pozitif bilimlerin öğretildiği önemli merkezlerdir. Doğru cevap B’dir.

Soru 2: Anadolu’da Türkçenin bir bilim ve edebiyat dili olarak gelişmesine büyük katkıda bulunan, eserlerinde tasavvufi düşüncelere yer veren ve “Mesnevi” adlı eseriyle bilinen düşünür aşağıdakilerden hangisidir?

A) Hoca Ahmet Yesevi B) İbni Sina C) Yunus Emre D) Mevlana Celaleddin Rumi E) Farabi

Çözüm: “Mesnevi” adlı eseriyle tanınan ve eserlerinde tasavvufi düşüncelere yer veren en önemli düşünür, Mevlana Celaleddin Rumi’dir. Yunus Emre de Türkçe’yi şiirlerinde ustalıkla kullanmıştır ancak Mesnevi Mevlana’ya aittir. Doğru cevap D’dir.

Soru 3: Selçuklu mimarisinde anıtsal kapıları, geometrik süslemeleri ve eyvanlı yapılarıyla dikkat çeken cami, medrese ve kervansaray mimarisinin en önemli özelliği aşağıdakilerden hangisidir?

A) Yapılarda sadece ahşap kullanılması B) Heykel sanatına ağırlık verilmesi C) Kubbe yerine piramit çatılar kullanılması D) Yapıların anıtsal ve gösterişli olması E) Sadece dini yapılar inşa edilmesi

Çözüm: Selçuklu mimarisi, abidevi kapıları ve zengin taş işçiliği ile yapılarında anıtsal ve görkemli bir etki bırakır. Mimari eserler, dönemin gücünü ve ihtişamını yansıtır. Doğru cevap D’dir.

Soru 4: Türk-İslam medeniyetinde yaygın olan, kitapları süsleme sanatı ve minyatürleri içeren sanat dalı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Hat sanatı B) Çini sanatı C) Ebru sanatı D) Minyatür sanatı E) Ahşap oyma sanatı

Çözüm: Minyatür sanatı, özellikle el yazması kitapların içindeki metinleri resimlerle süsleme sanatıdır. Bu sanat dalı, Türk-İslam medeniyetinde önemli bir yer tutar. Doğru cevap D’dir.

Soru 5: Tıp alanında “El Kanun fi’t-Tıbb” adlı eseriyle tanınan ve Batı dünyasında “Avicenna” olarak bilinen Türk-İslam bilgini aşağıdakilerden hangisidir?

A) El Harezmi B) Farabi C) İbni Haldun D) İbni Sina E) El Biruni

Çözüm: Batı’da Avicenna adıyla bilinen ve tıp alanındaki çalışmalarıyla çağını aşan en önemli bilim insanı İbni Sina’dır. El Kanun fi’t-Tıbb adlı eseri, tıp dünyasında uzun yıllar temel kaynak olarak kullanılmıştır. Doğru cevap D’dir.