Ahenk, şiirin dizelerini oluşturan hecelerdeki ses özelliklerinin, durakların düzenli bir şekilde tekrarlanmasından doğan ses uyumudur. Şiirde ahenk; ustaca kullanılan ses akışı, söyleyiş, ritim, ölçü ve her türlü ses benzerliğiyle sağlanır.
İç ahenk: Konunun işlenişinden ve kelimeler arasındaki ses uyuşmasından ileri gelen bir ahenktir.
Dış ahenk: Ölçü, redif ve uyak gibi şiirin dış unsurlarının oluşturduğu ahenktir.
Ölçü (Vezin)
Ahengi sağlamak, şiire belli bir düzen vermek için şiirlerde çeşitli ölçüler kullanılır. Türk edebiyatında iki “nemli ölçü kullanılmıştır. Bunlardan birincisi atlı bozkır kültüründen bu yana kullanılan hece ölçüsü, diğeriyse klasik edebiyata ait olan aruz ölçüsüdür.
a. Hece ölçüsü: Şiirdeki tüm dizelerin hecelerinin sayıca eşit olması kuralına dayanır.
Yaş-o-tuz-beş-yo-lun-ya-rı-sı-e-der: 11’Ii
Dan-te-gi-bi-or-ta-sın-da-yız-öm-rün: 11 ‘li
Yal-var-mak-ya-kar-mak-na-fi-le-bu-gün: 11 ‘li
De-li-kan-lı-ça-ğı-mız-da-ki-cev-her: 11 ‘li
Durak: Hece ile yazılan şiirlerde dizeler iki ya da daha çok parçaya bölünebilir. Dizelerin bu bölüm yerlerine “durak” denir. Durak sözcük bölünmeden yapılır.
Sa rı zey bek / şu dağ la ra /yas la nır
Yağ mur ya ğar / si lah la rı / ıs la nır
dizeleri “4+4+3” duraklı olarak söylenmiştir.
Türk şiirinde daha çok 7’li, 8’li, 11’li hece kalıpları kullanılmıştır. Maniler 7’li, semailer 8’li, koşma ve destanlar 1 1 ‘li hece kalıbı ile söylenmiştir. Bunun dışında 5’li, 6’lı hatta 14’lü, 15’li, 16’lı hece kalıpları az da olsa kullanılmıştır.
b. Aruz ölçüsü: Dizelerdeki hecelerin açıklık, kapalılık esasına bağlı olan bir ölçü sistemidir. Sonu ünlü ile biten heceler “açık”, sonu ünsüzle biten heceler de “kapalı” hece olarak adlandırılır.
Âteş gibi bir nehr akıyardu
– – ./. – – ./. – –
Rûhumla o rûhun arasından
– – ./. – – ./. – –
mefûlü / mefâilü / fe’ûlün
c. Serbest şiir: Herhangi bir ölçü ya da kalıba uyulmadan yazılan nazma, şiire serbest şiir denir. Serbest şiirde kelimelerin kendiliğinden ahenkli ve birbirleriyle uyumlu olmaları da şiirin musikisini artırır. Ölçü, kafiye gibi ahenk unsurlarına başvurmadan da bir iç ahenk oluşturulabilir. Bu tür şiirde başarı, iç ahengin iyi sağlanabilmesindedir. Yoksa ortaya çıkan ürün şiir olmaz. Son dönem Türk edebiyatında ölçülü şiir yerine serbest tarzda yazılan şiirler önem kazanmıştır.
Sözcük Tekrarları
Şiirimizde sıklıkla başvurulan ahenk unsurlarından biri de aynı sözcüğün tekrarıdır.
Canı için kim ki cananın sever canın sever
Canı kim cananı için sevse cananın sever
Ülkem, ülkem, ülkem
Yaşadım tüm güzellikleri doyasıya
Ve tırnağımla kazıdım her yokuşunu
Dilek Barutçu
Bu dizelerde ülkem sözcüğünün tekrarı güçlü bir ahenk unsurunu örnekler.
Sen gecenin gündüzün dışında
Sen kalbin atışında kanın akışında
Sen Şehrazat bir lamba bir hükümdar bakışında
NOT: Cinas sanatı da sözcük tekrarının örneklerinden biridir.
Dize Tekrarı (Nakarat )
Şiirde bir veya birden çok dizenin hiç değiştirilmeden kullanılması ahengi güçlendiren ögelerden biridir.
Yeşil pencerenden bir gül at bana
Işıklarla dolsun kalbimin içi,
Geldim işte mevsim gibi kapına.
Gözlerimde bulut, saçlarımda çi(ğ)
…
Pencerenden bir gül attığın zaman
Işıklarla dolacak kalbimin içi.
Geçiyorum mevsim gibi kapından
Gözlerimde bulut, saçlarımda çi(ğ)
Çekin gelsin Kırat’ımı
Ben bilirim kıymetini
Zindan almış kuvvetimi
Eğil koç Kırat’ım eğil
Kırat birem birem basar
Yerin damarını keser
Seher yeli gibi eser
Eğil koç Kırat’ım eğil
Ritim (SES DALGALANMASI):
Ahenk unsurlarından biri olan ritim bir dizede bir notada vurgu, uzunluk veya ses özelliklerinin, durakların düzenli bir biçimde tekrarlanmasından doğan ses uygunluğudur.
Şiirde ritim şiirin dizelerinde hecelerin belli sayıda öbekleşmeleriyle vurgulu ya da vurgusuz, uzun ya da kısa hecelerin düzenli dizilişiyle sağlanır. Böylece, duygu sese dönüşür, ses ile anlam kaynaşır.
Şiir, ritim üzerine kurulmuş bir ifadeler bütünüdür. Şiirde ritim sağlamanın en çok başvurulan yolu vezindir. Vezin dizelerin hece sayıları ve kalıpları bakımından birbirine denkliğidir.
Ne sabahı göreyim ne sabah görüneyim
Gündüzler size kalsın verin karanlıkları
Islak bir yorgan gibi sımsıkı bürüneyim
Örtün üstümü örtün serin karanlıkları
Necip Fazıl Kısakürek
Bu şiirde ritim, hem uyak hem hece ölçüsüyle sağlanmıştır.
