Sıfat-Fiil (Ortaç) 8. sınıf Türkçe

Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “-an / -en, -ası / -esi, -mez / -maz, -ar / -er / -ır / -ir /-ur /-ür / -r, -dık -dik/ -duk/ -dük, -ecek / -acak, -mış / -miş / -muş / -müş” ekleriyle oluşturulan fiilimsi türüdür.

Dikkat: Sıfat-fiil ekleri, akılda kalması için “Anası mezar dikecekmiş” şeklinde kısaltılabilir.

Örnekler

• Yanan ağaçların yerine yeni fidanlar diktik.
• Ülkemizin görülesi yerlerini broşürde topladık.
• Filmlerdeki unutulmaz sahneleri size hatırlatacağız.
• Yağmurun altında hepimiz koşar adım ilerliyorduk.
• Kaymakam için görülmedik hazırlıklar yapmışlardı.
• İyiliklerinize karşı söyleyecek söz bulamıyorum.
• Trende unutulmuş eşyaları burada saklıyoruz.
  -› Bu cümlelerde belirtilen sözcükler, fiilden “-an, -esi, -maz, -ar, -dik, -ecek, -muş” ekleriyle türediği ve fiil anlamını koruduğu için sıfat-fiildir.

Önemli Bilgi: Sıfat-fiiller, bir ismi niteleyerek o isme sorulan “nasıl, hangi” sorularına cevap olur ve sıfat tamlaması kurar.

Örnekler

Annem orakla kurumuş(Sıfat) otları(Ad) biçiyordu.
Bu cümledeki “kurumuş” sıfat-fiili, “otları” ismine sorulan “nasıl” sorusunun cevabıdır. O hâlde “kurumuş otlar” bir sıfat tamlamasıdır.

Denizli’de, geçen(Sıfat) sene(Ad) birçok festival yapıldı.
Bu cümledeki “geçen” sıfat-fiili, “sene” ismine sorulan “hangi” sorusunun cevabıdır. O hâlde “geçen sene” bir sıfat tamlamasıdır.

Dikkat: Bazı sıfat-fiil ekleri benzeşme ve yumuşama sonucu ses değişimine uğrayabilir.

Örnekler

• Okuduğum kitapları köy okullarına bağışlıyorum.
  -› Bu cümlede sıfat-fiilin “-duk” eki yumuşamaya uğrayarak “-duğ” biçimine dönüşmüştür.
• Arkadaşımın anlattığı fıkraya hepimiz çok güldük.
  -› Bu cümlede sıfat-fiilin “-dık” eki benzeşme ve ünsüz yumuşamasına uğrayarak “-tığ” biçimine dönüşmüştür.
• Gösteride sergileyeceğimiz oyun çok güzeldi.
  -› Bu cümlede sıfat-fiilin “-ecek” eki ve yumuşamaya uğrayarak “-eceğ” biçimine dönüşmüştür.

Karıştırmayalım: Bazı sıfat-fiil ekleri, kip ekleriyle benzerlik göstermektedir. Sıfat-fiil ekleriyle kip eklerini karıştırmamak için sıfat-fiillerin bir ismi nitelediği (sıfat tamlaması kurduğu) unutulmamalıdır.

Örnekler

• Yazar, yaşanmış olayları çarpıcı bir dille yansıtıyor.
• Dün gece mahallede üzücü bir olay yaşanmış.
  -› Bu cümlelerin ilkinde “yaşanmış” sözcüğü “olay” ismini niteleyerek sıfat tamlaması kurduğu için bu sözcüğün aldığı “-mış” eki, sıfat-fiil ekidir. İkinci cümlede ise “yaşanmış” sözcüğü bir ismi nitelemediği için bu sözcüğün aldığı “-mış” eki kip ekidir.
• Etkinliğe katılacak kuruluşlar bir bildiri yayımladı.
• Düzenlenen toplantıya Bakan da katılacak.
  -› Bu cümlelerini ilkinde “katılacak” sözcüğü, “kuruluş” ismini niteleyerek sıfat tamlaması kurduğu için bu sözcüğün aldığı “-acak” eki, sıfat-fiil ekidir. İkinci cümlede ise “katılacak” sözcüğü bir ismi nitelemediği için bu sözcüğün aldığı “-acak” eki, kip ekidir.

Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sıfat-fiil kullanılmamıştır?
A) İnternet’ten indirilen dosyalarda virüs bulunabiliyor.
B) Yeni toplanmış üzümleri büyük kazanlara doldurduk.
C) Unuttuk artık eski zamanlardaki o komşuluk ilişkilerini.
D) Dedem, budanacak ağaçları belirledikten sonra işe başladı.

Çözüm: “A” seçeneğinde “indirilen” sözcüğü “dosya” ismini, “B” seçeneğinde “toplanmış” sözcüğü “üzüm” ismini, “D” seçeneğinde “budanacak” sözcüğü “ağaç” ismini nitelediği için sıfat-fiildir. Ancak “C” seçeneğindeki “unuttuk” sözcüğü bir ismi nitelemediği için sıfat-fiil değildir. Doğru cevap “C” seçeneğidir.

Önemli Bilgi: Sıfat-fiilin nitelediği isim düşer ve sıfat-fiil tek başına kullanılırsa buna “adlaşmış sıfat-fiil” denir. Düşen isim çekim eki almışsa bu ekler, adlaşmış sıfat fiile getirilir.

Örnekler

• Çalışan insanlar hayatta daima başarılı olur.
• Çalışanlar hayatta daima başarılı olur.
  -› Birinci cümledeki “çalışan” sıfat-fiilinin nitelediği “insan” ismi, ikinci cümlede kullanılmamıştır. Bu durumda ikinci cümledeki “çalışanlar” sözcüğü adlaşmış sıfat-fiildir.
• Vapura binecek yolcular iskelede bekliyordu.
• Vapura binecekler iskelede bekliyordu.
  -› Birinci cümledeki “binecek” sıfat-fiilinin nitelediği “yolcu” ismi, ikinci cümlede kullanılmamıştır. Bu durumda ikinci cümledeki “binecekler” sözcüğü adlaşmış sıfat-midir.
• Bahçeye diktiğimiz ağaçlar meyve vermeye başladı.
• Bahçeye diktiklerimiz meyve vermeye başladı.
  -› Birinci cümledeki “diktiğimiz” sıfat-fiilinin nitelediği “ağaçlar” ismi, ikinci cümlede kullanılmamıştır. Bu durumda ikinci cümledeki “diktiklerimiz” sözcüğü adlaşmış sıfat-fiildir.
• Vatanını en çok seven, görevini en iyi yapandır.
• İstediğini söyleyen istemediğini işitir.
• Ay görmüşün yıldıza minneti yoktur.
• Çok yaşayan bilmez, çok gezen bilir.
• Usandım hâlden anlamazdan, laf dinlemezden.
  -› Bu cümlelerde belirtilen sözcükler, niteledikleri isimler düştüğü için adlaşmış sıfat-fiildir.

Hatırlayalım: Adlaşmış sıfat-fiil olduğu hâlde bir varlık ya da kavramın kalıcı adı olan (kalıplaşan) sözcükler fiilimsi kabul edilmez.

Örnekler

• Evraklara bakan, bazı eksiklikler olduğunu söyledi.
• Bakan, Meclis’te bütçe ile ilgili konuştu.
  -› Birinci cümledeki “bakan” sözcüğü adlaşmış sıfat-fiildir ve fiil anlamını kaybetmediği için fiilimsi kabul edilir. İkinci cümledeki “Bakan” sözcüğü de adlaşmış sıfat fiildir ancak bir kavramın kalıcı olduğu için fiilimsi kabul edilmez.
• Elindeki keserle tahtadaki paslı çivileri çıkardı.
• Geçmişinden ders alanlar, iyi bir gelecek kurabilir.
• UIus’tan Eryaman’a dolmuşla gidebilirsiniz.
• Türkler, döneri Avrupa’ya da sevdirmiştir.
  -› Bu cümlelerde belirtilen sözcükler, bir varlık ya da kavramın kalıcı adı olduğu için fiilimsi özelliğini kaybetmiştir.

Örnek Soru:
(I) Ülkemizde turistlerin ilgi ` gösterdiği müzelerden biri de Hierapolis Arkeoloji Müzesidir. (ll) Yüzyıllara meydan okuyan bir Roma hamamının içindeki bu müzede pek çok kalıntı sergileniyor. (III) 1970’li yıllarda yenilenmiş hamamın kendisi de önemli bir tarihî eser niteliği taşıyor. (IV) Pamukkale’ye gelenler, hem müzeyi hem de müzedeki birbirinden güzel kalıntıları gezme fırsatı buluyor.
Bu metinde numaralanmış cümlelerin hangisinde adlaşmış sıfat-fiil kullanılmıştır?
A) I   B) II   C) III   D) IV;

Çözüm: I. cümlede “gösterdiği” sıfat-fiili “müze” ismini nitelemektedir. Il. cümlede “okuyan” sıfat-fiili “Roma hamamı” ismini nitelemektedir. III. cümlede “yenilenmiş” sıfat-fiili “hamam” ismini nitelemektedir. Ancak IV. cümledeki “gelenler” sıfat-fiilinin nitelediği isim (gelen turistler vb.) kullanılmamıştır Doğru cevap “D” seçeneğidir.