SÖZCÜKTE YAPI

Kök:

Bir sözcüğün bütün ekleri çıkarıldıktan sonra, geriye kalan anlamlı en küçük bölüme “kök” denir.

Türkçede köklerin çoğunluğu tek hecelidir: al, at, gül, ev, dağ, iş… Sınırlı sayıda iki ve üç heceli köklerimiz de vardır: çocuk, karınca, ara, şeker…

Sözcüğün kökünü bulmak için, sağdan sola doğru ekleri atılarak anlamlı en küçük bölüme (köke) ulaşılır.

Örnek:
yurt, Türk, çiçek, ağaç, orman, pencere, araba

Örnek Soru

Aşağıda bazı kelimelerin kökü altı çizilerek gösterilmiştir.

Hangisinde kelimenin kökü yanlış gösterilmiştir?

A) Bu şekerlik çok güzelmiş
B) Ağaçlık alanlar azaldı.
C) Susuzluktan dilim damağım kurudu.
D) Ahmet, derslerine çok çalıştı.

Çözüm:

“çalıştı” kelimesinin kökü “çal” değildir. Çünkü ”Çalışmak ile çalmak” arasında bir anlam ilişkisi yoktur. Cevap D’dir.

Kökler ikiye ayrılır. İsim Kökleri ve Fiil Kökleri

1. İsim Kökleri:

Bir varlığı karşılayan köklere isim kökü denir.

2. Fiil Kökleri:

Hareketleri, işleri anlatan köklere fiil kökü denir. Fiil köklerinin sonuna kısa çizgi “-“konur. Bu kısa çizgi “mak, mek” olarak okunur.

Örnek:

Uyu – (uyumak)
yaz – (yazmak)
koş – (koşmak)
yürü – (yürümek)
oku – (okumak)

DİKKAT: İsim kökü ile fiil kökünü birbirinden ayırmanın en kolay yolu, sözcüğün köküne “-mak, -mek” mastar ekini getirip okumaktır. Eğer “-mak, -mek” getirdiğimiz sözcük anlamlı okunabiliyorsa bu kök “fiil köküdür”, okunamıyorsa isim köküdür.

Örnek:

• Kitap + mak
  Anlamsız. Öyleyse “kitap” isim köküdür.
• Sıra + mak
  Anlamsız. Öyleyse “sıra” isim köküdür.
• Tut + mak
  Anlamlı. Öyleyse “tut” fiil köküdür.

Sesteş (Eşsesli) Kökler:

Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Sesteş kökler arasında kesinlikle anlam ilişkisi bulunmaz.

Örnekler:

• Öğretmenime mektup yazdım.
  ✔ Fiil kökü: “yaz-” (yazmak)
• Yaz mevsimini çok severim.
  ✔ İsim kökü: “yaz” (mevsim adı)
• Ali’nin anlattığı fıkraya çok güldük.
  ✔ Fiil kökü: “gül-” (gülmek)
• Annem için çiçekçiden gül aldım.
  ✔ İsim kökü: “gül” (çiçek adı)
• Öğretmenimiz konuşanlara kızdı.
  ✔ Fiil kökü: “kız-” (kızmak)
• İlk bebekleri bir kızdı.
  ✔ İsim kökü: “kız” (cinsiyet adı)
• Bahçedeki yabani otları elleriyle yoldu.
  ✔ Fiil kökü: “yol-” (yolmak)
• Burası oldukça geniş bir yoldu.
  ✔ İsim kökü: “yol” (yol adı)

---

Açıklama:
“-mak/-mek” mastar ekiyle test edildiğinde:

• Fiil kökleri anlamlı olur (örneğin: “yazmak”, “gülmek”).
• İsim kökleri anlamsız olur (örneğin: “yazmak” [mevsim], “gülmek” [çiçek]).

Ek: 

Eklendiği sözcüğün (kelimenin) cümledeki görevini belirten veya eklendiği sözcükten yeni sözcük yapan ses topluluklarına ek denir.

 

Örnek:

-ler: Çiçek-ler, Ağaç-lar

-daş: Vatan-daş, Öz-deş, Yurt-taş, Ses-teş

-gi: Sev-gi, Say-gı, Ör-gü, Sor-gu, Bit-ki, Kat-ki, Tut-ku

Ekler ikiye ayrılır.

1. Yapım Eki
2. Çekim Eki

1. Yapım eki:

Eklendikleri kelimelerin anlamını değiştiren, onlardan yeni kelimeler yapan eklere yapım eki denir. Yapım eki almış sözcüklere “Türemiş sözcük” denir.

Dilimizde yeni kelimeler türeten birçok yapım eki vardır. Bu eklerin bazıları daha fazla kullanılırken bazıları daha az kullanılmaktadır. Dilimizde en çok kullanılan yapım eklerinin bazıları şunlardır:

-gın:
bil-gın, kır-gın, soy-gun, küs-(g)kün, sal-gın, bas-(g)kın, vur-gun, ol-gun, yetiş-(g)kin

-i:
gez-i, yaz-ı, doğ-u, kaz-ı, diz-i, öl-ü, bat-ı, an-ı, yap-ı, kork-u, say-ı, ört-ü

-ici:
öğren-(i)ci, dilen-(i)ci, dinle-y-ici, sat-ici, al-ici, kal-ici, gör-ücü, kur-ucu, yüz-ücü

-le:
şeker-le-, tuz-la-, baş-la-, su-la-, av-la-, ter-le-, taş-la-, kurşun-la-, hafif-le-

-len:
ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, umut-lan-, borç-lan-, gurur-lan-, güneş-len-

-sa:
su-sa-, garip-se-, önem-se-, durak-sa-

-leş:
taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-, aptal-laş-, güzel-leş-

-dir:
al-dır-, bak-(d)tır-, yağ-dır-, bil-dir-, dur-dur-, öl-dür-, koş-(d)tur-, art-(d)tır-, sol-dur-

-il:
sev-il-, seç-il-, kir-il-, yaz-ıl-, gör-ül-, döv-ül-, soy-ul-, vur-ul-

-()r:
iç-ır-, düş-ür-, kaç-ır-, uç-ur-, bat-ır-, bit-ir-, geç-ir-, kop-ar-, çık-ar-

-t:
yürü-t-, acı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-, söyle-t-, kapa-t-

-in:
gez-in-, giy-in-, sil-in-, sür-in-, sev-in-, bul-un-, bak-ın-, dil-in-

-ce:
ingiliz-ce, Türk-(c)çe, Rus-(c)ça, korkusuz-ca, dost-(c)ça, ben-ce, çocuk-(c)ça

-daş:
vatan-daş, yurt-(d)taş, arka-daş, yol-daş, sır-daş, meslek-(d)taş, anlam-daş, a(d)-daş

-cik:
kedi-cik, tepe-cik, gelin-cik, kızıl-cık, kuzu-cuk

-gi:
sev-gi, sar-gı, bur-gu, öv-gü, ser-gi, say-gı, kur-gu, gör-gü, bit-(g)ki, kat-(g)kı

-ge:
bil-ge, sömür-ge, böl-ge, göster-ge, süpür-ge

-ci:
demir-ci, kömür-cü, odun-cu, futbol-cu, av-cı, sanat-(c)çı, simit-(c)çi, söz-cü, yol-cu

-li:
ev-li, akıl-lı, tuz-lu, Uşak-lı, şeker-li, ma-vi-li, saygı-lı, terbiye-li, problem-li, pa-ra-lı

-lik:
kalem-lik, kitap-lık, göz-lük, odun-luk, kömür-lük, çamur-luk, çöp-lük, zeytin-lik, ağaç-lık

-siz:
bilgi-siz, sorun-suz, şeker-siz, terbiye-siz, tat-sız, yurt-suz, kimse-siz, gözlük-süz, para-sız

2. Çekim Ekleri

Eklendikleri sözcüğün anlamını ve türünü değiştirmeyen, onların başka sözcüklerle ilgi kurmalarını sağlayan, cümle içindeki görevini belirleyen eklere çekim ekleri denir.

---

İsim Çekim Ekleri

1. Hal ekleri
2. Çoğul eki
3. İyelik ekleri
4. Tamlama ekleri
5. Soru eki

Fiil Çekim Ekleri

1. Zaman ve kip ekleri
2. Şahıs ekleri
3. Olumsuzluk ekleri

---

İsim Çekim Ekleri:

1. İsmin Hal (durum) Ekleri:

Sözcüğün hangi durumda olduğunu gösteren isimlere ve isim soylu sözcüklere getirilen eklerdir.

• -i (belirtme) hali eki:
  Ev-i temizledim.
  Okul-u çok seviyorum.
• -e (yönelme) hali eki:
  Ev-e bakıyorum.
  Cami-y-e gidiyorum.
• -de (kalma) hali eki:
  Ev-de kalıyorum.
  Bahçe-de bekledim.
• -den (çıkma) hali eki:
  Ev-den çıktım.
  Çiçek-ten hoşlanırım.

2. İyelik (Sahiplik) Ekleri:

Eklendiği kelimenin kime veya neye ait olduğunu gösteren eklerdir.

(i)m:

• Anne-m İstanbul’dan dün sabah geldi.
• Okul-um buraya çok uzak.

(i)n:

• Defter-in çok temiz ve düzenliymiş.
• Arkadaş-ın bize gelebilir.

i:

• Kitab-ı gayet hızlı okumuşsun.
• Kardeş-i onu çok seviyormuş.

(i)miz:

• Ev-imiz yeşil bir bahçe içerisindedir.
• Sınıf-ımız yarın boyanacak.

(i)niz:

• Defter-iniz temiz olmalı.
• Araba-nız yeni mi?

leri:

• Onların eldiven-leri güzel değilmiş.
• Onların not-ları daha iyiymiş.

3. Çoğul Ekleri:

Aynı türden olan birden çok varlığı gösteren ektir. (-lar, -ler)

-lar:

• Koyun-lar meleşiyor.

-ler:

• Okuduğu şiir-ler çok etkileyiciydi.

4. Tamlama Ekleri:

İsim tamlamasını oluşturan adlara gelen eklerdir.

Tamlayan ekleri: -in, -ın, -un, -ün
Tamlanan ekleri: -i, -ı, -u, -ü

Örnek:

• Ali’n-in ev-i çok uzaktadır.

5. Soru Eki:

Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir çekim ekidir: -mi, -mı, -mu, -mü

• Gelecek miydin? (fiile)
• Sen misin? (isme)

Her zaman kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır.

Büyük ve küçük sesli uyumu kurallarına uyar.

Örnekler:

• Salı mı?
• Sen mi?
• O mu?
• Ölü mü?

Fiil Çekim Ekleri

1. Fiil Kip Ekleri:

Fiil (eylem) çekiminde, fiil tabanına getirilen kip ve zamanı gösteren eklerdir. Bu ekler şunlardır:

a. Görülen Geçmiş Zaman Eki “-di” (-di, -dı, -dü, -du, -ti, -tı, -tü, -tu)

Örnekler:
Gel-di, Al-dı, Öl-dü, Vur-du, Git-ti, Sat-tı, Düş-tü, Unut-tu

b. Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki “-miş” (-miş, -mış, -müş, -muş)

Örnekler:
Gel-miş, Al-mış, Öl-müş, Vur-muş

c. Şimdiki Zaman Eki “-(i)yor” (-iyor, -ıyor, -üyor, -uyor)

Örnekler:
Sev-iyor, Kir-ıyor, Sür-üyor, Tut-uyor

d. Gelecek Zaman Eki “-ecek” (-ecek, -acak)

Örnekler:
Ver-ecek, Kaç-acak

e. Geniş Zaman Eki “-()” (-ar, -er, -ır, -ir, -ür, -ur)

Örnekler:
Yak-ar, Çiz-er, Gel-ir, Al-ır, Gör-ür, Bul-ur

f. Gereklilik kipi eki: “-meli” (-meli, -malı)

Örnek:
Dur – malı, Git – meli

g. İstek kipi eki: “-e” (-e, -a)

Örnek:
Gel – e – y – im, Yat – a – y – im

h. Şart kipi eki: “-se” (-se, -sa)

Örnek:
Bil – se, Yaz – sa

2. Kişi Ekleri:

Fiil çekiminde fiilin bildirdiği işi yapan kişiyi gösteren eklerdir. Kişi ekleri fiil çekiminde kip ve zaman ekinden sonra gelir.

Türkçede üç tane tekil “ben, sen, o,” üç tane de çoğul “biz, siz, onlar” olmak üzere toplam altı kişi(şahıs) bulunmaktadır.

1.Tekil kişi eki

-im: sev – miş – im
-m: sev – di – m

2.Tekil kişi eki

-sin: sev – miş – sin
-n: sev – di – n

3.Tekil kişi eki

YOK: sev – miş-
YOK: sev – di-

1. Çoğul kişi eki
-iz: sev – miş – iz
-k: sev – di – k

2. Çoğul kişi eki
-siniz: sev – miş – siniz
-niz: sev – di – niz

3. Çoğul kişi eki
-ler: sev – miş – ler
-ler: sev – di – ler

3. Olumsuzluk Eki –me, -ma:

Fiil kök veya gövdelerinden sonra gelerek olumsuzluk anlamı veren ektir. Ünlü daralması olursa “-mı,-mi,-mu,-mü” biçiminde değişir.

Örnekler:
Sev-me-di, al-ma-dı, gel-mi-yor,
al-mi-yor, oku-mu-yor, gör-mü-yor.

Not:
Bir sözcükte hem yapım ekleri hem de çekim ekleri olabilir; ancak daima yapım ekleri önce, çekim ekleri sonra gelir.

Örnek:
Göz – lük – çü – den
(Y.E)         (Ç.E)

Sözcükler Yapılarına Göre Üçe Ayrılırlar

1. Basit Sözcükler

Yapım eki almamış kök durumunda ya da sadece çekim eki almış sözcüklere basit sözcükler denir.

Örnekler:

• Su → basit sözcük (isim kökü)
• Koş- → basit sözcük (fiil kökü)
• Dağ – lar → basit sözcük (isim kökü)
  (-lar → çekim eki)
• Çiçek – ler – den → basit sözcük (isim kökü)
  (-ler, -den → çekim ekleri)

2. Türemiş Sözcükler

3. Birleşik Sözcükler

Çözümlü Örnek Sorular:

Soru 1:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi yapım eki almıştır?

A) Kitap
B) Okul
C) Öğretmen
D) Kalemlik

Çözüm: “Kalemlik” sözcüğünde “lik” eki, “kalem” sözcüğüne eklenerek yeni bir anlam oluşturmuş, bu yüzden yapım eki almıştır.
Cevap: D

---

Soru 2:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi basit yapılıdır?

A) Evcil
B) Çalışkan
C) Dağ
D) Kitaplık

Çözüm: “Dağ” sözcüğü, yapım veya çekim eki almamış basit bir sözcüktür.
Cevap: C

---

Soru 3:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi türemiş sözcüktür?

A) Güzel
B) Bahçıvan
C) Sevgi
D) Elma

Çözüm: “Bahçıvan” sözcüğü “bahçe” kökünden türeyerek yeni bir anlam kazanmış, bu nedenle türemiş bir sözcüktür.
Cevap: B

---

Soru 4:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi birleşik sözcüktür?

A) Kuşburnu
B) Yüksek
C) Kalem
D) Çalışma

Çözüm: “Kuşburnu” sözcüğü iki sözcüğün bir araya gelerek birleşik bir sözcük oluşturduğu örnektir.
Cevap: A

---

Soru 5:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde çekim eki kullanılmıştır?

A) Evde
B) Kalemlik
C) Gözlük
D) Dağcı

Çözüm: “Evde” sözcüğünde “de” eki, çekim ekidir ve bulunma durumu anlamı katmaktadır.
Cevap: A

---

Soru 6:

“Kitapçı” sözcüğünün kökü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kitap
B) Kitapçı
C) Kitaplık
D) Kitaplar

Çözüm: “Kitapçı” sözcüğünün kökü “kitap”tır.
Cevap: A

---

Soru 7:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi yapım eki alarak türemiştir?

A) Kalem
B) Kapıcı
C) Okul
D) İnsan

Çözüm: “Kapıcı” sözcüğünde “-cı” yapım eki eklenerek yeni bir sözcük türetilmiştir.
Cevap: B

---

Soru 8:

Aşağıdaki sözcüklerin hangisi birleşik sözcüktür?

A) Gözlük
B) Sivrisinek
C) Elma
D) Yazlık

Çözüm: “Sivrisinek” sözcüğü iki sözcüğün birleşmesinden oluşmuş bir birleşik sözcüktür.
Cevap: B

---

Soru 9:

Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde yapım eki vardır?

A) Evcik
B) Evde
C) Evler
D) Evim

Çözüm: “Evcik” sözcüğünde “cik” yapım eki kullanılarak anlam değiştirilmiştir.
Cevap: A

---

Soru 10:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi basit yapılıdır?

A) Gözlük
B) Deniz
C) Dağcı
D) Çalışkan

Çözüm: “Deniz” sözcüğü yapım ve çekim eki almamış basit bir sözcüktür.
Cevap: B