Yerleşmelerin Kuruluşu ve Gelişimi

Yerleşmelerin kuruluşu ve gelişimi, insanların barınma ve yaşam ihtiyaçlarını karşılamak için belirli alanları seçmeleri ve bu alanlarda zamanla kalıcı yaşam alanları oluşturmaları sürecini ifade eder. Bu süreç, hem doğal hem de beşerî faktörlerin etkisiyle şekillenir.

1. Yerleşme Seçimini Etkileyen Doğal Faktörler

• İklim: İnsanlar, tarih boyunca ılıman iklim koşullarının yaşandığı bölgeleri yerleşim için tercih etmiştir. Aşırı sıcak, soğuk veya kurak iklimlerin olduğu kutup, çöl ve Ekvatoral bölgelerde yerleşme yoğunluğu düşüktür.
• Topoğrafya (Yer Şekilleri): Düz ve az eğimli araziler, tarım ve ulaşım için elverişli olduğundan yerleşmelerin yoğunlaştığı alanlardır. Buna karşın, yüksek eğimli, dağlık ve engebeli araziler, ekonomik faaliyetleri ve ulaşımı kısıtladığı için yerleşmeyi sınırlandırır.
• Su Kaynakları: Su, insanların temel yaşam ve ekonomik faaliyetleri için hayati öneme sahiptir. Bu nedenle, yerleşmeler genellikle akarsu, göl kenarı veya su kaynaklarının bol olduğu alanlara kurulmuştur.
• Toprak Yapısı: Verimli tarım topraklarının bulunduğu ovalar, tarıma dayalı ekonomik faaliyetler için uygun koşullar sunduğundan, yerleşim için önemli bir çekim merkezi olmuştur.

2. Yerleşme Gelişimini Etkileyen Beşerî Faktörler

• Ekonomik Faaliyetler: Tarım, sanayi, ticaret ve turizm gibi ekonomik faaliyetler, yerleşmelerin kuruluşunu ve büyümesini doğrudan etkiler. Örneğin, ticaret yolları üzerinde bulunan veya sanayi tesislerinin kurulduğu yerleşimler hızla gelişir.
• Ulaşım: Ticaret yollarının geçtiği, liman veya demiryolu bağlantısı olan yerleşmeler, hem nüfus hem de ticari faaliyetler açısından daha hızlı gelişme gösterir.
• Göçler: Kırsal kesimlerden kentlere yaşanan göçler, şehir yerleşmelerinin nüfus miktarını ve mekânsal olarak büyümesini hızlandırır.
• Bilim ve Teknolojideki Gelişmeler: Teknolojik gelişmeler, olumsuz doğal koşullara sahip alanlarda bile yerleşim kurulmasına olanak tanımıştır. Örneğin, denizlerin doldurulmasıyla yeni yerleşme alanları elde edilmiştir.

Çözümlü Örnek Test Sorusu

1. Soru: Bir yerleşmenin, kuruluş aşamasında aşağıdaki doğal faktörlerden hangisinin en az etkili olduğu söylenebilir?

A) İklim B) Topoğrafya C) Toprak yapısı D) Su kaynakları E) Jeolojik yapı

Doğru Cevap: E Çözüm: İklim, topoğrafya, toprak yapısı ve su kaynakları, yerleşme yeri seçiminde birincil derecede etkili olan faktörlerdir. Jeolojik yapı ise daha çok doğal afet riski (deprem, volkanizma) açısından dolaylı olarak etkili olur.

2. Soru: Sanayi Devrimi’nden sonra şehir yerleşmelerinin hızla büyümesinde ve yayılmasında aşağıdakilerden hangisi en önemli etken olmuştur?

A) Ulaşım ağlarının gelişmesi B) Ticaret yollarının önemini kaybetmesi C) Sanayi tesislerinin kurulması D) Tarım alanlarının genişlemesi E) Göçlerin azalması

Doğru Cevap: C Çözüm: Sanayi Devrimi ile birlikte kurulan fabrikalar ve sanayi tesisleri, şehir yerleşmelerine büyük göçler yaşanmasına ve bu yerleşimlerin nüfus ve alan olarak büyümesine neden olmuştur.

3. Soru: Aşağıdaki yerleşim tiplerinden hangisi, kuruluş ve gelişiminde tamamen beşerî faktörlere dayalı bir örnek olarak gösterilebilir?

A) Nehir kenarına kurulmuş bir köy B) Bir maden ocağının etrafında oluşan yerleşim C) Verimli bir ova üzerine kurulmuş bir kasaba D) Ilıman iklim kuşağındaki bir şehir E) Dağlık bir alanda yer alan yayla

Doğru Cevap: B Çözüm: Bir maden ocağının etrafında oluşan yerleşim, doğal bir kaynak olan madenin çıkarılması ve işlenmesi faaliyetine (beşerî faktör) dayalı olarak ortaya çıkmıştır. Diğer seçenekler ise daha çok doğal faktörlerin (su, iklim, topoğrafya, toprak) belirleyici olduğu yerleşim örnekleridir.

4. Soru: Yerleşmelerin gelişiminde bilim ve teknolojinin etkisiyle ortaya çıkan durum aşağıdakilerden hangisidir?

A) Sadece verimli topraklarda yerleşme kurulması B) İklim koşullarının yerleşme üzerindeki etkisinin tamamen ortadan kalkması C) Olumsuz koşullara sahip alanlarda da yerleşme kurulabilmesi D) Kırsal yerleşmelerin nüfusunun artması E) Yerleşmelerin sadece doğal faktörlere göre belirlenmesi

Doğru Cevap: C Çözüm: Bilim ve teknolojideki gelişmeler, insanların doğal ortamı değiştirmesine olanak tanımıştır. Bu sayede denizlerin doldurulması gibi yöntemlerle, daha önce yerleşime uygun olmayan alanlarda bile yerleşim kurulabilmiştir.

5. Soru: “Verimli topraklara sahip olması ve su kaynaklarına yakınlığı nedeniyle yerleşim tarihi oldukça eskilere dayanır. Ancak günümüzde sanayi ve ticaret fonksiyonlarının da gelişmesiyle nüfus ve alan olarak hızla büyümüştür.” Yukarıda özellikleri verilen bir yerleşim yeri için aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur?

A) Sadece doğal faktörlerin etkisiyle gelişmiştir. B) Zamanla fonksiyonel değişime uğramıştır. C) Göçler yerleşmenin gelişimini olumsuz etkilemiştir. D) Ulaşım olanakları kısıtlıdır. E) Kırsal bir yerleşim özelliğini korumuştur.

Doğru Cevap: B Çözüm: Metinde yerleşmenin başlangıçta doğal faktörlere (verimli toprak, su) dayalı olduğu, ancak daha sonra beşerî faktörlerin (sanayi, ticaret) etkisiyle büyüdüğü belirtilmektedir. Bu durum, yerleşmenin zaman içinde fonksiyonel bir değişim (fonksiyon çeşitliliği) geçirdiğini gösterir.