İnsanda sinir sistemi, merkezi sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki kısımda incelenir. Sinir sistemine ait hücrelerin çoğu beyin ve omurilikte bulunur. Beyin ve omurilik birçok bilginin yorumlandığı yerdir. Bu nedenle merkezi sinir sistemi olarak adlandırılır. Merkezi sinir sistemine bilgi getirme ve götürme işi, beyin ve omurilikten dışarıya doğru uzanan nöronlar aracılığıyla gerçekleşir. Bu nöronlar çevresel sinir sistemini oluşturur. Yani merkezi sinir sisteminin vücuttaki doku ve organlarla İletişim kurmasını çevresel sinir sistemi sağlar.
Merkezi Sinir Sistemi
- Merkezi sinir sitemi beyin ve omurilikten oluşur. Beyin kafatasının içini dolduran milyarlarca hücreden oluşmuş bir merkezdir. Omurilik ise omurga kanalı içerisinde incelerek uzanan bir yapıdır.
Beyin
- Kafatası içerisinde bulunur, kütlesi yaklaşık 1,5 kg’dır. Beyin ve omurilik dıştan içe doğru sen zar, örümceksi zar ve ince zardan oluşan meninges (beyin zarları) ile sarılıdır. Bu zarların mikroorganizma etkisiyle iltihaplanması, menenjit adı verilen hastalığa neden olabilir.
Sert Zar: Beyni mekanik etkilerden, yaralanma ve zedelenmelerden korur. Kafatası kemiğinin hemen altında kemiğe yapışık halde bulunur.
Örümceksi zar: Örümcek ağına benzeyen ince bağ dokusu lifleriyle sert zarı ve ince zarı birbirine bağlar.
İnce zar: Taşıdığı kan damarları sayesinde beynin besin ve oksijen ihtiyacını karşılar. Beyin kıvrımlarını örter. Beyinde oluşan atık maddelerin toplanmasında etkilidir.
Bilgi: Örümceksi zar ile ince zar arasında bulunan beyin omurilik sıvısı (BOS), beyin ve omuriliği mekanik etkilerden korur, kan ile besin-oksijen alışverişini ve iyon derişiminin dengede kalmasını sağlar.
- Beyin ön beyin, orta beyin ve arka beyin olmak üzere üç kısımda incelenir.
Ön Beyin
İnsanda beynin en büyük bölümüdür. Uç beyin ve ara beyin adı verilen iki bölümden oluşur.
Uç beyin
- uzunlamasına bir yarıkla birbirinden ayrılan iki yarım küreden oluşur. Bunlara beyin yarım küreleri denir. Beyin yarım küreleri üstte nasırlı cisim, altta beyin üçgeni ile birbirlerine bağlıdır.
- Uç beyin, dış kısmında boz madde(sinir hücrelerinin hücre ğövdelerinden oluşur), iç kısmında ak madde(sinir hücrelerinin aksonlarından oluşur) içerir. Boz maddenin oluşturduğu kısma beyin kabuğu (korteks) adı verilir.
- Boz madde beyin kabuğunu (korteksi) oluşturur. Ak madde beynin iki yarım küresi arasındaki haberleşmeyi sağlar.
- Beyin yarım kürelerini enine ayıran ve üst kısmında motor, alt kısmında duyu merkezleri bulunan derin yarığa Rolando yarığı denir.
- Bu görevler beyin yarım kürelerinin farklı bölümlerinde gerçekleşir. Bu durum aşağıdaki şekil üzerinde gösterilmiştir.
Ara Beyin
Ara beyin epitalamus, talamus, hipotalamus ve hipofizin arka lobundan oluşur.
- Talamus koku duyusu hariç diğer duyuların toplandığı ve dağıtıldığı yerdir. Uyku-uyanıklık durumunu ayarlar.
- Epitalamus ince uzantısı olan epifiz bezinden salgılanan melatonin hormonuyla özellikle üreme ile ilgili biyolojik devirlerin düzenlenmesinde etkilidir.
- Hipotalamus, homeostazinin sağlanmasında etkilidir.
- Hipofizin arka lobundan ADH ve oksitosin hormonu salgılanır. ADH vücuttaki su miktarının düzenlenmesini, oksitosin ise dişilerde süt üretiminde ve doğum olayında etkilidir.
Orta Beyin
- Orta beyin, görme ve işitme reflekslerinin kontrol merkezidir. Örneğin; aniden ses duyan köpeğin kulaklarını dikmesi, fazla ışıkta göz bebeklerinin küçülmesi Ayrıca dinlenme durumunda bile kasların bir miktar kasılı durması (kas tonusu) ve vücut duruşu, orta beyin tarafından kontrol edilir.
Bilgi: Uç beyini zarar gören bir insanda duyu organlarına gelen uyarılar değerlendirilemez. Yani görme, işitme, dokunma, tat ve koku alma duyuları hissedilemez. Orta beyni zedelenen bir insanda ise işitme retlekslerinin yanı sıra ışığa bağlı olarak göz bebeğinin büyüklüğü ayarlanamaz.
Arka Beyin
Omurilik soğanı, beyincik ve pons olmak üzere üç kısımdan meydana gelir.
Omurilik soğanı
- Omuriliğin kafatası içerisindeki devamı gibidir. Omurilik ile pons arasında beyinciğin altında yer alır.
- Dış kısmında ak madde, iç kısmında boz madde bulunur. Beyinden çıkan motor sinirler omurilik soğanında çapraz yaparak vücuda dağılır. Bu nedenle beynin sağ yarım küresi vücudun solunu, sol yarım küresi ise vücudun sağını kontrol eder.
- Omurilik soğanı sindirim, solunum, dolaşım, boşaltım gibi sistemlerin çalışmasını düzenler; karaciğerin kan şekerini ayarlamasını denetler ve bazı reflekslerin gerçekleşmesini sağlar.
- Omurilik soğanı hayat düğümü olarak adlandırılır. Bu kısmın zedelenmesi bireyin ölümüne yol açar.
Bilgi: Omurilik soğanı, sistemler üzerinde etkisini aşağıdaki gibi gösterir.
Dolaşım: Kalp atış hızı, kan damarlarının büzülüp-gevşemesi vb.
Solunum: Soluk alış veriş hızı, öksürme, hapşırma, hıçkırma vb.
Sindirim: Emme, yutma, kusma vb.
Metabolizma: Kan şekerinin ayarlanması vb.
Beyincik
- Şekli ağaca benzediği için hayat ağacı olarak da isimlendirilen beyinciğin temel görevi, vücudu dengede tutmak ve çizgili kasların düzenli çalışmasını sağlamaktır.
- İç kısmında ak, dış kısmında boz madde bulunur.
- Vücut dengesinin sağlanmasında gözden ve iç kulaktaki yarım daire kanallarından gelen uyarıları değerlendirir. Bu nedenle gözleri kapalı olan veya iç kulak problemleri yaşayan kişilerde vücut dengesinin sağlanması zorlaşır.
Pons
- Omurilik soğanının üstünde beyinciğin önünde yer alır. Sadece memelilerde bulunan bu yapıya varoli köprüsü de denir.
- Görevi beyincik yarım küreleri arasında iletimi sağlar.
Bilgi: Orta beyin, pons ve omurilik soğanından oluşan yapıya beyin sapı denir.
Omurilik
- Omurilik, beyinden çıkan sinirlerin omurga içinde birleşip oluşturduğu sinir kordonudur. Omurilik soğanının alt ucundan başlayarak kuyruk sokumuna kadar uzanan merkezî sinir sistemi yapısıdır.
- Enine kesiti alındığında beyinden farklı olarak dışta ak madde, içte boz madde bulunur. Beyinde olduğu gibi üç katlı zar(sert, örümceksi ve ince) ile çevrilidir.
- Ön kısmından çıkan iki kola ventral (karın) kök adı verilir. Buradan motor sinirleri çıkar. Omuriliğin arka kısmından çıkan iki kola dorsal (sırt) kök adı verilir. Buradan omuriliğe duyu sinirleri girer.
- Duyu sinirleri beyne ulaşmadan önce omurilikte çapraz yapar.
- Omurilik tarafından kontrol edilen hızlı ve istemsiz tepkilere refleks denir. Refleksler doğuştan ve şartlı refleks olmak üzere iki gruba ayrılır.
– Doğuştan var olan ve tüm insanlarda benzer şekilde olan reflekslere kalıtsal refleks denir. Örneğin; bebeklerde emme refleksi, göz kapağının ani ışıkta kapanması ve diz kapağı refleksi kalıtsal reflekslerdir.
– Öğrenme sonucu oluşan kazanılmış reflekslere şartlı refleks denir. Örneğin; limon görünce ağzın sulanması, kedilerin pisi pisi sesine doğru gelmeleri, bisiklet sürmek, dans etmek gibi. - Basit bir refleks olayında duyu nöronu, ara_nöron ve motor nörondan oluşan refleks yayı görev yapar. Örneğin, eline iğne batan bir kişide, kolu geri çekme refleksi basit reflekstir.
Çevresel Sinir Sistemi
- Beyin ve omurilik dışında kalan sinirler çevresel sinir sistemini oluşturur.
- Beyinden 12 çift sinir çıkar. Bunlardan 10.su olan Vagus siniri kalp, akciğer, pankreas, mide ve bağırsakların çalışmasını düzenleyen en önemli sinirdir.
- Omurilikten 31 çift sinir(duyu ve motor nöronlar) çıkar. Bu sinirlerin en önemlisi bacaklara giden siyatik sinirleridir.
- Çevresel sinir sistemi beyin ve omurilikte bulunan merkezlerce kontrol edilen somatik sinir sistemi ve otonom sinir sistemi olmak üzere ikiye ayrılır.
