Dişi Üreme Sistemi
Dişi üreme sistemi 4 bölümde incelenir:
Ovaryum (yumurtalık), fallopi tüpü (yumurta kanalı), uterus (rahim, döl yatağı) serviks (rahim ağzı) ve vajinadır.
I. Yumurtalıklar
Vücudun ön tarafında, karın boşluğunun hemen altında, sağ ve solda yer alan bir çift organdır. Yumurtalıklar hem gamet üretir, hem de östrojen ve progesteron gibi hormonlar salgılar. Her bir dişi yaklaşık 300 bin tane birincil oosit hücresi ile doğar.
Ergenlik çağından menapoz dönemine kadar ancak 300-500 tanesi kullanılır ve olgun döllenebilecek yumurta hücresine dönüşür. Birincil oositler, dişi eşeysel olgunluğa erişinceye kadar yumurtalıklardaki küçük kesecikler içinde bekler. Bu keseciklere folikül denir.
Her menstruasyon periyodunda normalde bir folikül gelişerek (bazen birkaç) olgunlaşan yumurta hücresini serbest bırakır. Folikül hücreleri aynı zamanda östrojen hormonu da salgılar.
II. Yumurta Kanalı (Fallopi tüpü)
Yumurtalıkla döl yatağı (uterus) arasında bulunan bir kanaldır. Yumurtalık kanalının yumurtalığa bakan ucu kirpiksi bir yapıya sahiptir. Bu kirpiksi uzantılara sahip huni şeklindeki yapı yumurtalıktan serbest bırakılan yumurtanın yumurta kanalına geçmesini sağlar.
Ayrıca yumurta kanalının iç yüzeyi titrek sillerle örtülüdür. Bu sillerin hareketi de yumurtanın ya da zigotun (döllenmiş yumurta) döl yalağına ulaşmasını sağlar.
Döllenme olayı (sperm ve yumurtanın kaynaşması) yumurta kanalında gerçekleşir. Döllenmiş yumurta ilk bölünmelerini bu kanalda geçirir ve 3-5 gün içerisinde döl yatağına (uterus) ulaşır.
III. Döl yatağı (Uterus)
Embriyonun doğuma kadar geliştiği bölgedir. Karın bölgesinin alt tarafında, idrar kesesinin arkasında bulunur.
Döl yatağı; kalın çeperli, düz kaslardan yapılmış, iç yüzeyi bol kan damarlı, mukus salgılayan bir örtüyle (endometriyum) kaplanmıştır. Menstruasyon periyodunda rol oynayan hormonların etkisiyle hücrelerinin mitozla çoğalması kalınlığını artırır. Böylece zigot gelişimi için yumuşak uygun bir doku hazırlanır. Embriyonun endometriyum içine gömülmesi döllenme olayından 6-7 gün sonra gerçekleşir. Embriyo gelişiminin ilk 15-25 günü arasında bu tabakadaki zengin kan damarlarından beslenir. Daha sonra embriyo besin alışverişini plasenta aracılığıyla gerçekleştirir.
IV. Vajina ve Serviks
Dişi üreme sisteminin dış ortama açılan açıklığı vajinadır. Erkek üreme hücrelerinin (sperm) vücut içine bırakılması ve döllenmemiş yumurtanın vücut dışına atılması vajinadan sağlanır. Vajinanın idrar kanalı ile bir bağlantısı yoktur. Dolayısıyla idrar ve yumurta farklı açıklıklardan dış ortama atılır. Vajinanın döl yatağına bağlandığı köprü servikstir.
Menstrual Döngü
Dişide yumurta hücrelerinin oluşması, yumurtalıkta ve döl yatağında meydana gelen değişiklikler döngüsel olup belirli periyotlarla geçekleşir.
Ovaryumda ve buna bağlı olarak uterusta meydana gelen bu dönemsel değişikliklere menstruasyon döngüsü denir. Menstruasyon döngüsü genelde 28 günde tamamlanır.
Menstrual döngü hormonlar tarafından kontrol edilir. Hipotalamustan salgılanan GnRH hipofiz bezini uyarır, hipofizden FSH, LH salgılanır ve bu hormonlar yumurtalığı etkiler. Yumurtalıktan salgılanan hormonlar döl yatağını etkileyerek dört evreden oluşan menstrual döngüyü meydana getirir.
Menstrual Döngünün 4 evresi :
1. Folikül Evresi
Bu evre 10 – 14 gün arası sürer. Bu süre içerisinde Hipotalamus GnRH hormonu etkisiyle hipofizi uyarır. Hipofizden salgılanan FSH (folikül uyarıcı hormon) ve LH ovaryumdaki folikülü uyararak folikülün gelişmeye başlamasını sağlar. Folikül uyarıldıktan sonra çok miktarda östrojen, az miktarda progesteron salgılar. Östrojen ve progesteron hormonları uterus çeperinin (endometriyum) mitoz bölünmelerle kalınlaşmasını sağlar. Gelişen folikülde profaz l evresindeki yumurta ana hücresi mayozu tamamlamaya ve yumurtayı oluşturmaya başlar.
2. Ovulasyon Evresi
11, 12, 13 veya 14. günde ovulasyon olabilir. Kandaki östrojen maksimum seviyeye çıktığında, östrojen feed back mekanizması ile hipofiz bezini uyararak hipofizden FSH ve LH (luteinleştirici hormon) un daha fazla salgılanmasını sağlar. LH, folikülün çatlamasını ve ikincil oositin yumurtalıktan fallopi tüpüne geçmesini sağlar. İkincil oosit fallopi tüpüne geçinceye kadar, mayoz II evresini tamamlayıp, olgun yumurta hücresine dönüşür.
3. Korpus Luteum (sarı cisim) Evresi (Luteal Evre)
14 ile 28. günler arası oluşabilir. Çatlamış folikül hücrelerinin LH yardımıyla lutein hücrelerine dönüşmesiyle korpus luteum oluşur. Korpus luteum az miktarda östrojen, çok miktarda progesteron salgılar. Bu hormonlar sayesinde endometriyumda kılcal damarlar genişler, kan miktarı ve mukus salgısı artar. Bu durum endometriyumun kalınlaşmasını ve süngerimsi bir yapı kazanmasını sağlar. Bu değişimlerin sonucu olarak döl yatağı embriyonun yerleşme olasılığına karşı hazırlanmış olur. Östrojen, uterus kasılmasını sağlar, progesteron ise uterus kasılmalarını önler.
Döllenme, ikincil oosit ile spermin haploit çekirdeğinin kaynaşmasıdır. Bu kaynaşmanın olabilmesi için öncelikle spermin baş kısmındaki çekirdeğin yumurtaya girmesi gerekir. Ovulasyon sonrası geride kalan folikül kesesi artığı, korpus luteumu oluşturur. Serbest kalan ikincil oosit döllenmezse ve oogenezini tamamlayamazsa korpus luteum parçalanır.
Dişi üreme sistemine bırakılan milyonlarca spermden bir bölümü yumurtalık kanalında canlı kalmayı başarıp bu kanaldaki yumurtaya doğru ilerler. Diğer spermler ise ölür. Sperm yumurtaya ulaştığında yumurtanın dış tarafındaki zona pellusida adı verilen jel yapıya temas eder. Zona pellusida içinde sperm için reseptör görevi yapan molekül bulunur. Bu molekül spermin zona pellusidadan geçişini kolaylaştırır. Spermin akrozomundan salınan enzimler jeli eriterek bir açıklık oluşturur. Bu açıklıkta spermin plazma zarı ile yumurtanın plazma zarı kaynaşır. Bu kaynaşma sperm çekirdeğinin ikinci oositin sitoplazmasına girmesini sağlar. Aynı zamanda meta faz II evresinde bekleyen bu hücrede mayozun tamamlanmasını uyarır. Döllenme gerçekleşince zigotun kromozom sayısı diploit olarak korunmuş olur. Döllenme sonrası hızla bölünen zigot, çok hücreli bir yapıya dönüşür ve rahim duvarına gömülür. Böylece hamilelik gerçekleşir.
Döllenme varsa ;
Yumurta, fallopi tüpünde sperm tarafından döllenmiş ise oluşan zigot segmentasyon, morula, blastula ve gastrula gelişim evrelerini geçirerek embriyo şeklinde uterusa gelir ve buraya gömülür. Buna implantasyon denir. Plasenta HCG hormonu salgılar. HCG ve progesteron hormonlarının kanda bulunması hipofiz bezinin uyarılmasını sağlar. Böylece hipofiz bezinden LTH (prolaktin, luteotropik hormon) salgılanır.
Gebelikte LH’nin etkisiyle korpus luteum bozulmadığı için hamileliğin 5. ayına kadar progesteron homonu östrojenden yüksek düzeyde salgılanmaya devam eder. Gebeliğin ileri aşamalarında progesteron hormonu plasentadan salgılanır.
Döllenme yoksa ;
Embriyo oluşmayacağından HCG salgılanamaz. Dolayısıyla korpus luteum bozulur. Bunun sonucunda da menstruasyon evresi başlar.
4. Menstruasyon Evresi
Korpus luteumun bozulmasıyla progesteronun azalması, uterus duvarının sıyrılmasını ve döllenmemiş yumurta ile birlikte kalınlaşmış uterus çeperinin kanamalar hâlinde 3 – 5 gün içinde vajinadan dışarı atılmasını sağlar. Kanamanın ilk günü menstrual döngünün de ilk günü olarak kabul edilir. Bundan sonra hipofizden salgılanan FSH ile yeni bir folikül evresi başlar.
Dişi üreme sisteminin hormonal kontrolü :
1. FSH;
Folikül olgunlaşmasını sağlama, yumurta oluşumunu başlatma ve östrojen salgınlanmasını uyarma gibi işlevleri vardır.
Östrojen hormonu; rahim iç çeperin kalınlaşması, kan ve mukus salgısında artmayı sağlar.
2. LH;
Ovulasyonu sağlama, korpus luteumun oluşumunu sağlama ve progesteron salgılanmasını uyarma işlevleri vardır.
Progesteron hormonu rahimde yumuşak dokunun tamamlanmasını, döllenme varsa döllenmiş yumurtanın rahime yerleşmesini sağlar.
3. LTH (Prolaktin);
Korpus luteumun devamını sağlama, süt oluşumunu sağlama ve annelik içgüdüsü davranışının ortaya çıkmasını sağlama gibi işlevleri vardır.
