• “Mazmun” bazı özel kavram ve düşüncelerin ifadesinde kullanılan kalıplaşmış anlatım, benzetme ve sözlerdir.
• Mazmun, kısaca bir şeyi özelliklerini çağrıştırarak kelime grupları içinde gizlemektir.
• Mazmun, daha çok bir mısra ya da beyit içindeki kelimelerin kendi anlamlarının dışında mısra veya beyitle birlikte kazandıkları özel anlamdır.
• Bir mazmunlar edebiyatı olan divan edebiyatında mazmunlar genellikle Fars edebiyatından alınmıştır.
• Divan edebiyatında sanatçılar kültür dünyalarına bağlı olarak belli bir mecaz ve mazmun sitemi oluşturmuştur.

Sevgilinin nitelikleri mazmunlarla anlatılır; şair sevgilinin boyunu, ağzını, kirpiklerini, kaşlarını, dişlerini, zülfünü (saçını) önceden belirlenmiş mazmunlarla anlatır. Sözgelimi boyu: servi, tuba, nihal, elif’dir Ağzı: nokta, mim, hokka, lal, yakut, mercan, kan, kadeh, sedef’dir. Kirpikleri: ok, mızrak, nâvek’dir. Kaşlan: keman, hilal, mihrap, yay, bela’dır. Dişleri: dür, güher’dir. Dudakları: ab-ı hayat (ölümsüzlük suyu), gül, gonca, şarap, la’l’dir Zülfü: müşk, sümbül, anber, akrep, yılan, ejder, kement’tir Bunlar gibi sevgilinin diğer organları için de mazmunlar vardır. Gözleri; ahu, kara, kâfir, mest, mahmur, katil’dir. Teri de gevher’dir, jale’dir, gülsuyu’dur Gül ve bülbül divan şiirinin en önemli ve en çok kullanılan mazmunları arasındadır, gül “sevgili”yi, bülbül ise “âşık”ı temsil eder. Gül ve bülbül divan şiirinde çok sık kullanıldığı için bu edebiyat “gül-bülbül” edebiyatı olarak da adlandırılmıştır.

Divan Şiirinin Aşk Anlayışı

• Aşk, divan şiirinin temel konusudur Divan şiirinde aşk genellikle iki farklı boyutta işlenmiştir: birincisi Allah’a duyulan “meoazî/ hakiki aşk”, diğeri ise sevgiliye duyulan “beşerî/ insanî” aşktır.
• Divan şiirindeki aşk genellikle platoniktir Aşkın yücelili gizli tutulmasındadır.
• Aşk, âşık ile maşuk arasında daha çok âşığı ilgilendiren bir durumdur. Aşk sevende haddinden fazladır, sevilende ise yok denecek kadar azdır. Seven için aşk sonsuzdur. Aşığın gönlünde tecelli eden bu duygu âşığı ölüme kadar götürür. Yani daha aşkın başında sevilen uğruna can vermek gerekir. Bu durumdan şikâyet ise yersizdir Aşkın yüceliği gizli tutulmasındandır. Seven ile sevilenden başkası bunu bilmemelidir. Aşkın açtığı yaralar asla kapanmaz. Aşk ile üz tü birlikte vardır. Yani âşık üzüld ğü oranda aşkı ister, aşkının ululuğu oranında da üzülür. Bu aşk bir bakıma sevenin uzmanlık alanıdır. Aşk bir denizdir içine dalmayınca anlaşılmaz, dalınca da kara görünmez. Şair, sevgilisinden söz ederken bütün bunları birer vesile bulup söyleyiverir. Bu söyleyişte abartı esastır. Hatta aşkın dile gelmesi için bazen bir bakış, bazen bir söz, bazen sevgilinin adının anılması bile yeter. Aşk hakkında şairin sözü asla tükenmez.
• Aşığın aşkının karşısında “rakip” vardır, âşık yani şair rakibi köpeğe benzetir, rakip onun en büyük düşmanıdır. Aşk, âşık-sevgili-rakip üçgeni içinde şekillenir.
• Aşık: Seven. Divan şiirinde şair, daima âşıktır. Aşık şu özellikleri taşır: Ağlayıp inler. Aşkını gizler. Aklı terk etmiştir Bedenden kurtulmaya çalışır. Derdi zevk edinir. Dünyada gözü yoktur. Gecesi gündüzü birdir. Hastadır. Gıdası ciğer kanıdır. Kan yutar. Kıblesi sevgilidir. Her şeyde sevgiliyi görür. Sevgili için ölmek ister. Sevgilinin rızasından çıkmaz. Sevgilinin yanında olmak ister. Vuslat (kavuşma)
  zevkini bilmez.
• Maşük: Sevilen, sevgili. Divan şiirinde asıl kişidir. Dost, yâr, can, cânân, mahbub, güzel, hub, huban, dildâr, dilrübâ, dilârâ, dilber, dilnüvâz, kâfir, şâh, sultan, server, büt (put), sanem (put), tabip, melek, gülizâr, gülendâm, mehlikâ (ay yüzlü), saki, peri gibi sözcükler çoğu zaman istiare yoluyla sevgilinin yerine kullanılır. Sevgili acı ve ızdırap vericidir. Gönlü taştır, âşığa yâr olmaz, ele geçmez, vuslatı yoktur, söz verir ama sözünde durmaz, ağlayıp inlemek ona etki etmez, merhametsizdir. Aşığın ağlaması ona zevk verir. Aşık bu durumdan memnundur, şikâyet etmez.
• Sevgili, âşığın rakiplerine iltifat gösterebilir. Fitneler koparıp ortalığı birbirine düşürür. Aşık, onun hayaliyle yetinir veya onu ancak rüyasında görür. Sevgilinin yaşı daima gençlik yaşıdır 0, can bağışlayıcıdır, hayat verir. Divan şiirinde sevgili daima yüceltilir Sevgili olmayan yer cennet bile olsa değeri yoktur. İki cihan ona feda edilir. Onun varlığı bütün acıları unutturur.
• Sevgili aydır, güneştir, ahudur, cevherdir, güldür, servidir, gülistandır, kıbledir, Kâbe’dir. Onun güzellik unsurlarının sonu yoktur.
• Rakip: Divan şiirinde âşık—maşük ikilisi arasında âşık ile yarışan ve ona ortak olan kişidir Rakip, aşığın nazarında kötü olan kişidir. Aşığa sevgili kadar eziyet eder.

Çözümlü Test Soruları

1. Soru:

Divan şiirinde “mazmun” kavramı neyi ifade eder?
A) Şiirde kullanılan ölçü ve uyak düzeni
B) Kalıplaşmış söyleyiş ve benzetmeler
C) Şairin gerçek hayatından alınan olaylar
D) Dini terimlerin kullanım şekli

Çözüm:
Doğru Cevap: B
Mazmun, Divan şiirinde klişeleşmiş, geleneksel benzetme ve söyleyiş kalıplarıdır. Örneğin; sevgilinin boyunu serviye, yanağını güle benzetmek gibi.

2. Soru:

Divan şiirindeki aşk anlayışı için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Beşeri ve ilahi aşk bir arada işlenir
B) Aşk, acı çekmek ve fedakarlık gerektirir
C) Sevgili mutlaka somut ve ulaşılabilirdir
D) Aşk, bir eğitim ve olgunlaşma sürecidir

Çözüm:
Doğru Cevap: C
Divan şiirinde sevgili genellikle ulaşılmaz, acı çektiren ve mükemmel güzellikte tasvir edilir. Somut ve kolay ulaşılabilir olması bu anlayışa aykırıdır.

3. Soru:

Aşağıdaki mazmun eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
A) Gonca – Sevgilinin ağzı
B) Ok – Sevgilinin kirpikleri
C) Servi – Sevgilinin boyu
D) Mihnet – Sevgilinin saçları

Çözüm:
Doğru Cevap: D
Mihnet “çile, sıkıntı” anlamına gelir. Sevgilinin saçları için “zülüf, sünbül, kâkül” gibi mazmunlar kullanılır.

4. Soru:

“Bâğ-ı dehrin hem hazânın hem bahârın görmüşüz
Biz neşâtın da gamın da rûzgârın görmüşüz”

Bu beyitte Divan şiirinin hangi özelliği öne çıkmaktadır?
A) Mazmun kullanımı
B) Alegorik anlatım
C) Tezat sanatı
D) Aşkın geçiciliği

Çözüm:
Doğru Cevap: C
Beyitte “hazân-bahar”, “neşât-gam” gibi zıt kavramların kullanılması tezat sanatını göstermektedir.

5. Soru:

Divan şiirindeki aşk anlayışı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Yalnızca ilahi aşk işlenir
B) Beşeri aşk ilahi aşka giden yoldur
C) Aşk her zaman mutluluk vericidir
D) Sevgili sıradan bir insandır

Çözüm:
Doğru Cevap: B
Divan şiirinde beşeri aşk, ilahi aşka ulaşmada bir basamak olarak görülür. Bu, tasavvufi düşüncenin şiire yansımasıdır.