Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılış nedenleri maddeler halinde şu şekilde sıralanabilir:
- İç karışıklıklar: Devletin son döneminde, Oğuz boylarının isyanları, taht kavgaları ve fetihlerin durması gibi iç karışıklıklar yaşandı. Bu karışıklıklar, devletin gücünü ve otoritesini zayıflattı.
- Dış baskılar: Devletin sınırlarında bulunan Bizans ve Moğol devletleri, Büyük Selçuklu Devleti’ni sürekli olarak tehdit etti. Bu tehditler, devletin kaynaklarını ve dikkatini iç meselelerden uzaklaştırdı.
- Ekonomik sorunlar: Devletin son döneminde, ekonomik sorunlar da arttı. Bu sorunlar, halkın refah seviyesini düşürdü ve devlete olan desteği azalttı.
Bu nedenlerin sonucunda, Büyük Selçuklu Devleti’nin toprakları hızla parçalandı ve devlet 1157 yılında Sultan Sencer’in ölümüyle tamamen yıkıldı.
Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılışı, Orta Doğu ve Anadolu’nun siyasi ve sosyal yapısında önemli değişikliklere yol açtı. Bu değişiklikler, bölgedeki güç dengelerini değiştirdi ve yeni devletlerin kurulmasına zemin hazırladı.
- Melikşah’ın 1092’de ölümünün ardından eşi Terken Hatun, dört yaşındaki oğlu Mahmut’u tahta çıkarmaya çalışmıştır. Bir çok devlet adamı ise, Berkyaruk`u desteklemiş ve Berkyaruk tahtı ele geçirmiştir. Ancak bu durum Selçuklularda bir fetret devrinin başlangıcı olmuştur. 1092 ile 1118 arası karışıklıkların egemen olduğu fetret devrinde, önce Mahmut’la başlayan taht kavgaları, Berkyaruk, Mehmet Tapar ve Sencer arasında devam etmiştir. (İslamiyet öncesi döneme ait Türk Veraset anlayışı, Türk – İslam devletlerinde de devlet bütünlüğünü tehdit eden bir işleve sahiptir.)
- Taht kavgaları sonucunda devlet bir daha eski gücüne kavuşamamıştır. Bu dönemde bir yandan Batınîler saldırılarını artırırken, bir yandan da Haçlı Seferleri başlamıştır. İslam dünyasının en güçlü devleti olan Büyük Selçuklular, iç karışıklıklar nedeniyle Haçlılarla yeterince mücadele edememişlerdir. (İçte yaşanan sıkıntılar, devletin dış siyasette sözü geçen bir ülke olmasını önlemiştir.)
- Sultan Sencer döneminde, bir yandan haçlılarla, bir yandan da doğudan gelen Moğol Karahıtaylarla mücadele edilmiştir. Sultan Sencer döneminde, Karahıtay tehlikesine öncelik verilmiş, ancak 1141’de Karahıtaylarla yapılan Katvan Savaşı kaybedilmiştir. 1141 Katvan Savaşı, Büyük Selçuklular için bir dönüm noktası olmuştur. Moğollar, Selçuklu topraklarına istilalarda bulunmuş, Seyhun Nehri’ne kadar olan topraklar Moğol Karahıtayların eline geçmiştir.
- Selçuklu Devleti’nin asıl kitlesini oluşturan Oğuzların, Selçuklulara ait vergi memurunu öldürmeleri de iç karışıklıklara neden olmuştur. Sultan Sencer, Oğuz İsyanı‘na karşı orduyla sefere çıkmış, ancak yenilerek, Oğuzlara esir düşmüştür (1153). Yaklaşık üç yıl esir kalan Sultan Sencer, 1156’da serbest kalmış, bir yıl sonra da vefat etmiştir. Sultan Sencer’in, ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti yıkılmıştır (1157).
Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasında;
- Türk veraset anlayışının sonucu olarak meydana gelen taht kavgaları,
- Valilik görevi verilen Meliklerin (Hükümdar çocukları) bağımsız olma çabaları,
- Melikleri eğitmekle görevli Atabeylerin, onları bağımsızlık yolunda kışkırtmaları,
- Batınîlerin zararlı çalışmaları,
- Abbasilerin, siyasi güçlerini zayıflatan Selçuklulardan kurtulmak istemeleri,
- Yönetimde İranlıların etkisinin artmasıyla, devletin asli unsuru olan Oğuzların küstürülmesi,
- Katvan Savaşı’nın kaybedilmesi etkilidir.
Oğuzların İsyanı’ndan sonra parçalanıp yıkılan Büyük Selçuklu Devleti’nin topraklarında birçok beylik ve devletler kurulmuştur. Anadolu, İran, Suriye, Irak ve Horasan’da, Büyük Selçuklu hanedanına mensup yeni devletler varlıklarını XIV. yüzyıla kadar sürdürmüşlerdir. (Büyük Selçuklularda etkisini yoğun olarak sürdüren Türk veraset anlayışına göre ülke hanedan üyelerinin ortak malı olarak görüldüğünden, parçalanma da hanedan içinden gelmiştir.)
Büyük Selçuklu Devletinin yıkılmasıyla ortaya çıkan devletler
