Osmanlı Devleti’nin Yönetim ve Ordu Yapısında Değişim (1453-1683)

Osmanlı İmparatorluğu, fetihlerle genişledikçe, eski beylik yapısının yetersiz kaldığını görmüş ve merkeziyetçi bir imparatorluk olmaya yönelmiştir. Bu değişim, Fatih Sultan Mehmed ile başlamış ve sonraki padişahlar döneminde devam etmiştir.

1. Yönetim Yapısındaki Değişimler

Devletin toprakları genişledikçe, daha karmaşık ve merkeziyetçi bir yönetim sistemi gerekliliği ortaya çıkmıştır.

• Padişahın Mutlak Otoritesi: Fatih Sultan Mehmed, devletin bekasını sağlamak için Kanunname-i Âli Osman‘ı (Osmanlı Hanedanının Kanunu) yayınlayarak kardeş katlini yasal hale getirmiştir. Bu, taht kavgalarını engelleyerek merkezi otoriteyi güçlendirme amacını taşır.
• Divan-ı Hümayun’daki Değişim: Osmanlı Devleti’nin en yüksek karar organı olan Divan-ı Hümayun’a, Fatih dönemine kadar padişah başkanlık ederken, Fatih’ten sonra başkanlık veziriazama devredilmiştir. Padişah, divan kararlarını kafes arkasından takip etmeye başlamıştır. Bu durum, veziriazamın yetkilerini artırmıştır.
• Yeni Makamlar ve Görevliler: İmparatorluğun büyümesiyle birlikte yeni makamlar ortaya çıkmıştır:
  • Kazasker: Hukuk ve eğitim işlerinden sorumlu olan bu makam, divan üyesiydi.
  • Defterdar: Mali işlerden sorumlu olup, devletin gelir ve giderlerini denetlerdi.
  • Nişancı: Padişah fermanlarına tuğra çeken, toprak kayıtlarını tutan divan üyesidir.
  • Kaptan-ı Derya: Donanma komutanıdır.
  • Yeniçeri Ağası: Kapıkulu askerlerinin komutanıdır.

2. Ordu Yapısındaki Değişimler

Klasik dönem Osmanlı ordusu, temelde iki ana koldan oluşur: Kapıkulu askerleri ve Eyalet askerleri. Bu dönemde, ordu daha profesyonel ve merkezi bir yapıya kavuşmuştur.

• Kapıkulu Ocakları:
  • Devşirme Sistemi: Osmanlı ordusunun çekirdeğini oluşturan bu askerler, devşirme sistemi ile yetişmiştir. Fethedilen gayrimüslim tebaanın çocukları küçük yaşta toplanır, sıkı bir eğitimden geçirilerek tamamen devlete sadık bir asker sınıfı oluşturulurdu. Bu sistem, orduya yetenekli ve profesyonel askerler kazandırmıştır.
  • Yeniçeriler: Kapıkulu Ocağının en seçkin piyade birliğidir. Savaşlarda ateşli silahları etkili bir şekilde kullanarak düşmana karşı büyük üstünlük sağlamışlardır. Maaşlı ve daimi askerlerdir.
  • Sipahiler: Kapıkulu Ocağının atlı birlikleridir. Padişahı korumakla görevlidirler.
• Eyalet Askerleri:
  • Tımarlı Sipahiler: Osmanlı ordusunun en kalabalık birliğidir. Tımar sistemiyle yetişen bu askerler, devletten maaş almazlar. Hizmetleri karşılığında kendilerine verilen toprakların gelirleriyle geçinir ve yetiştirdikleri askerlerle birlikte savaşa giderlerdi. Bu sistem, devletin kasasından para çıkmadan büyük bir orduyu beslemesini sağlamıştır.
  • Akıncılar: Sınır bölgelerinde düşman topraklarına akınlar düzenleyen hafif süvari birlikleridir.

Yıldızlı Ders Notları

• Yıldızlı Not 1: Kanunname-i Âli Osman, Osmanlı’nın merkeziyetçi yapısını güçlendiren en önemli hukuki düzenlemedir. Bu kanun, taht kavgalarını önleyerek devletin parçalanma riskini azaltmıştır.
• Yıldızlı Not 2: Devşirme sistemi, hem askeri hem de idari alanda yetenekli ve padişaha sadık bir sınıf yaratmıştır. Ancak bu sistem, daha sonraki dönemlerde bozulmalara yol açmıştır.
• Yıldızlı Not 3: Tımar sistemi, Osmanlı ekonomisinin ve ordusunun bel kemiğidir. Bu sistem sayesinde hem tarımsal üretim artırılmış hem de devlete yük olmadan büyük bir ordu kurulmuştur. Avrupa’daki feodalizmin Osmanlı’da ortaya çıkmasını engellemiştir.

Çözümlü Test Soruları

Soru 1: Fatih Sultan Mehmed’in Divan-ı Hümayun’un başkanlığını veziriazama devretmesinin temel amacı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Veziriazamın yetkilerini kısıtlamak B) Padişahın divan üyeleriyle iletişimini kesmek C) Padişahın işlerini kolaylaştırmak ve merkezî otoriteyi güçlendirmek D) Divan-ı Hümayun’u tamamen ortadan kaldırmak E) Veziriazamın halkla ilişkilerini güçlendirmek

Çözüm: Padişahın divana doğrudan başkanlık etmemesi, onun daha az görünür olmasını ve mutlak otoritesini korumasını sağlamıştır. Bu, veziriazamın kararlarının arkasından padişahın gücünü hissettirmeyi amaçlar. Doğru cevap C’dir.

Soru 2: Osmanlı’nın, fethettiği bölgelerdeki gayrimüslim çocukları alarak yetiştirdiği ve devlete bağlı bir asker sınıfı oluşturduğu sistemin adı nedir?

A) Lonca Sistemi B) İkta Sistemi C) Devşirme Sistemi D) Vakıf Sistemi E) Millet Sistemi

Çözüm: Devşirme sistemi, Osmanlı’nın profesyonel asker ve yönetici sınıfını yetiştirmek için uyguladığı en önemli politikalardan biridir. Bu sistemle Yeniçeriler ve diğer Kapıkulu askerleri yetiştirilmiştir. Doğru cevap C’dir.

Soru 3: Aşağıdaki askeri birliklerden hangisi, Osmanlı Devleti’nin Kapıkulu Ocağı’na bağlı değildir?

A) Yeniçeriler B) Cebeciler C) Topçular D) Tımarlı Sipahiler E) Humbaracılar

Çözüm: Tımarlı Sipahiler, eyalet askerleridir ve Tımar sistemiyle yetişirler. Kapıkulu askerlerinden farklı olarak maaş almazlar ve bağlı oldukları toprakların gelirleriyle geçinirler. Doğru cevap D’dir.

Soru 4: Osmanlı Devleti’nde, hukuki ve eğitim işlerinden sorumlu olan, divan üyesi olan görevli aşağıdakilerden hangisidir?

A) Defterdar B) Nişancı C) Kazasker D) Kaptan-ı Derya E) Şeyhülislam

Çözüm: Kazasker, divan-ı hümayunda hukuk ve eğitim işlerini yürütür, kadıların ve müderrislerin atamalarından sorumludur. Doğru cevap C’dir.

Soru 5: Osmanlı ordusunun en kalabalık ve en vurucu gücü olan Tımarlı Sipahiler, savaş zamanı dışında hangi görevleri üstlenirlerdi?

A) Ticaret yollarını korumak B) Yeni topraklar keşfetmek C) Bulundukları bölgelerin asayişini sağlamak D) Padişahı korumak E) Sadece tarımla uğraşmak

Çözüm: Tımarlı Sipahiler, barış zamanında devlet otoritesini temsil eder, bulundukları bölgelerin asayişini ve güvenliğini sağlarlardı. Doğru cevap C’dir.

Soru 6: Aşağıdaki kanunnamelerden hangisi, Osmanlı Devleti’nde merkezi otoriteyi güçlendirmek amacıyla kardeş katlini yasal hale getirmiştir?

A) Fatih Kanunnamesi B) Kanunname-i Âli Osman C) Kanuni Kanunnamesi D) Lütfi Paşa Kanunnamesi E) Ferman-ı Âli

Çözüm: Fatih Sultan Mehmed, taht kavgalarını önlemek ve devletin devamlılığını sağlamak için Kanunname-i Âli Osman‘ı yayınlamıştır. Bu kanun, devletin bekası için kardeş katlini yasal hale getirmiştir. Doğru cevap B’dir.