Orojenez, yer kabuğunun dinamik hareketleri sonucunda dağların oluşum sürecini ifade eden bir terimdir ve genellikle tektonik plakaların hareketleri, kıvrılmaları ve kırılmaları ile gerçekleşir. Bu süreç, iç kuvvetlerin etkisiyle meydana gelen yapısal değişimleri kapsar ve tortul, volkanik veya metamorfik kayaçların şekillenmesine yol açar. Dağ oluşumu, yer kabuğundaki gerilim ve basınçların bir sonucu olarak uzun bir zaman diliminde gelişir; kıvrım dağları, volkanik dağlar ve blok dağları gibi farklı yapıların ortaya çıkmasına neden olur. Orojenez, iklim, bitki örtüsü, su kaynakları ve insan yerleşimleri üzerinde önemli etkilere sahip olup, doğal kaynakların dağılımını ve ekosistemlerin çeşitliliğini etkileyerek çevresel dengeyi şekillendirir. Bu ders notları, orojenez sürecinin temel prensiplerini ve dağ oluşumunun nedenlerini inceleyerek bu önemli coğrafi olayı anlamaya yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

10. Sınıf Orojenez (Dağ Oluşumu) Ders Notu

Dış kuvvetlerin etkisiyle aşındırılan malzemeler, deniz, göl ve okyanus diplerine taşınarak birikim oluşturur. Bu birikimlerin meydana geldiği çukur alanlara jeosenklinal denir. Jeosenklinal bölgelerde biriken tortul malzemeler, karaların yan basıncı altında kalarak ya kıvrılır ya da kırılır.

1. Kıvrılma

Jeosenklinallerdeki malzemeler esnek bir yapıya sahip olduğunda, yan basınçlarla kıvrılır. Kıvrılma sonucu oluşan dağların yüksekte kalan kubbemsi kısmına antiklinal, çanak şeklindeki çukur kısmına ise senklinal adı verilir.

I. jeolojik zamanda oluşan Ural-Altay ve İskandinavya dağları ile III. jeolojik zamanda oluşan Alp-Himalaya Dağları, kıvrım dağlara örnek olarak gösterilebilir.

2. Kırılma

Tortulanmış malzemeler, sert ve katı hale geldiğinde yan basınçların etkisiyle kırılabilir ve bu durum tabakaların düzenini bozar. Kırılma sonucunda yüksek kısım horst, çukurda kalan kısım graben olarak adlandırılırken, kırıklara fay denir. Bu oluşumların en belirgin örneklerine Ege kıyılarında rastlanmaktadır.

Dünyanın en uzun grabeni oluşturan yapı, Doğu Afrika’dan başlayarak Kızıldeniz, İsrail, Suriye ve Amik Ovası’ndan geçip Kahramanmaraş’a kadar uzanan çukurluktur. Bu yapıya Rift Çukuru (Doğu Afrika Grabeni) denir.

UYARI: Graben alanları, kırılma sonucu meydana geldiği için deprem ve sıcak su kaynaklarının yoğun olarak bulunduğu yerlerdir.

---

Çözümlü Test Soruları

1. Soru: Orojenez olayı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Yer kabuğu hareketleri sonucunda dağların oluşum sürecidir. B) Kıtaların levha hareketleri ile birbirine yaklaşmasıyla gerçekleşir. C) Genellikle kısa süreli ve ani olaylar sonucunda meydana gelir. D) Kıvrım ve kırık dağ oluşumlarını kapsar.

Cevap ve Çözüm:

Doğru Seçenek: C

• A) Doğru: Orojenez, yer kabuğunu oluşturan levhaların hareketleri sonucunda dağ sıralarının oluşması sürecidir.
• B) Doğru: Levhaların birbirine doğru hareket etmesi (yaklaşması) sonucunda, aralarındaki tortul tabakaların sıkışması ve yükselmesiyle dağlar oluşur.
• C) Yanlış: Orojenez, milyonlarca yıl süren, çok yavaş ve uzun soluklu bir jeolojik süreçtir. Ani ve kısa süreli olaylar (depremler gibi) bu sürecin bir parçası olabilir, ancak orojenezin kendisi uzun zaman dilimlerinde gerçekleşir.
• D) Doğru: Orojenez sonucunda, esnek tortul tabakaların sıkışıp kıvrılmasıyla kıvrım dağları; sert ve esnek olmayan tabakaların kırılmasıyla ise kırık dağlar meydana gelir.

---

2. Soru: Aşağıdakilerden hangisi kıvrım dağlarının oluşumu için gerekli temel şartlardan biridir?

A) Sert ve dirençli kayaçların bulunması B) Tortul tabakaların yatay konumda kalması C) Esnek ve sıkışabilir tortul tabakaların varlığı D) Magmatik faaliyetlerin yoğun olması

Cevap ve Çözüm:

Doğru Seçenek: C

• A) Yanlış: Sert ve dirençli kayaçlar kırılmaya daha yatkındır ve kırık dağların oluşumunda etkilidir.
• B) Yanlış: Kıvrım dağları, tortul tabakaların yan basınçlarla sıkışarak kıvrılması sonucunda oluşur. Yatay konumda kalmaları kıvrım oluşumunu engeller.
• C) Doğru: Kıvrım dağlarının oluşabilmesi için, levhaların birbirine yaklaşmasıyla oluşan yan basınçlar altında esnek ve kolayca sıkışabilen tortul tabakaların bulunması gerekir. Bu tabakalar, sıkışmaya bağlı olarak kubbeleşen kısımlar (antiklinal) ve çanaklaşan kısımlar (senklinal) şeklinde kıvrılır.
• D) Yanlış: Magmatik faaliyetler volkanik dağ oluşumuyla ilişkilidir, kıvrım dağlarının oluşumunda doğrudan bir şart değildir.

---

3. Soru: Türkiye’deki Kuzey Anadolu Dağları ve Toros Dağları’nın oluşumu, aşağıdaki orojenik hareketlerden hangisi sonucunda gerçekleşmiştir?

A) Hersiniyen Orojenezi B) Kaledoniyen Orojenezi C) Alp-Himalaya Orojenezi D) Appalachian Orojenezi

Cevap ve Çözüm:

Doğru Seçenek: C

• A) Yanlış: Hersiniyen Orojenezi, Paleozoik zamanda gerçekleşmiş eski orojenik bir harekettir (örneğin Orta Avrupa’daki dağlar).
• B) Yanlış: Kaledoniyen Orojenezi de Paleozoik zamanda gerçekleşmiş eski bir orojenik harekettir (örneğin İskandinav Yarımadası’ndaki dağlar).
• C) Doğru: Türkiye’nin kuzeyindeki Kuzey Anadolu Dağları ve güneyindeki Toros Dağları, üçüncü jeolojik zamanda meydana gelen Alp-Himalaya Orojenez Kuşağı içerisinde yer alır. Bu orojenik hareket, Afrika ve Arap levhalarının Avrasya levhasına doğru hareket etmesiyle oluşmuştur.
• D) Yanlış: Appalachian Orojenezi, Kuzey Amerika’daki Apalaş Dağları’nın oluşumunu sağlayan eski bir orojenik harekettir.

---

4. Soru: Horst ve Graben terimleri, aşağıdaki dağ oluşum tiplerinden hangisiyle doğrudan ilişkilidir?

A) Volkanik dağlar B) Kıvrım dağları C) Kırık dağlar D) Epirojenez

Cevap ve Çözüm:

Doğru Seçenek: C

• A) Yanlış: Volkanik dağlar, magmanın yer yüzeyine çıkarak birikmesiyle oluşur.
• B) Yanlış: Kıvrım dağları, esnek tabakaların yan basınçlarla sıkışıp kıvrılmasıyla oluşur.
• C) Doğru: Horst ve graben, kırık dağların oluşumu sırasında ortaya çıkan yapılardır. Yer kabuğundaki fay hatları boyunca blokların dikey yönde hareket etmesiyle oluşurlar. Yüksekte kalan bloklara horst (dağ sırtı), çöken bloklara ise graben (çöküntü alanı veya ova) denir. Ege Bölgesi’ndeki dağlar (Kaz Dağı, Madra, Yunt, Aydın, Menteşe) bu şekilde oluşmuştur.
• D) Yanlış: Epirojenez, yer kabuğunun geniş alanlarda yavaşça alçalması veya yükselmesi olayıdır ve dağ oluşumu ile doğrudan ilgili değildir.

---

5. Soru: Orojenezin etkili olduğu bölgelerde aşağıdaki doğal afetlerden hangisinin görülme olasılığı daha fazladır?

A) Heyelan B) Kasırga C) Volkanik patlama D) Deprem

Cevap ve Çözüm:

Doğru Seçenek: D

• A) Yanlış: Heyelan, genellikle eğimli arazilerde aşırı yağış veya yer sarsıntısıyla toprağın kütlesel hareketidir. Orojenezin dolaylı etkisi olsa da ana bağlantı bu değildir.
• B) Yanlış: Kasırga, atmosferik bir olaydır ve sıcak deniz suları üzerinde oluşur, orojenik hareketlerle doğrudan ilişkili değildir.
• C) Yanlış: Volkanik patlamalar, orojenik bölgelerde levha sınırlarında görülebilir ancak orojenezin doğrudan bir sonucu değildir.
• D) Doğru: Orojenez, levha sınırlarında meydana gelen büyük ölçekli yer kabuğu hareketleridir. Bu hareketler sırasında biriken gerilimler aniden boşaldığında depremler meydana gelir. Bu nedenle orojenik kuşaklar aynı zamanda önemli deprem kuşaklarıdır.