İlk Türk – İslam devletlerinde kültür ve uygarlık üzerinde özellikle İslam dinî etkili oldu.
DEVLET YÖNETİMİ
Devletin başında sultan, han ve hakan unvanlı bir hükümdar bulunurdu. Selçuklularda hükümdardan sonra en yetkili devlet adamı vezirdi.
Karahanlılarda eski Türk devlet teşkilatı anlayışı benimsendi. Türk — İslam devletlerinde ülke toprakları, hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı.
Kut anlayışının benimsendiği Karahanlılarda ikili yönetim anlayışı da uygulandı. Devlet işleri, Divan adı verilen bir kurulda görüşülürdü.
Vilayetlerin yönetiminde melik denilen hükümdar çocukları görevlendirilirdi. Yanlarına atabey denilen tecrübeli devlet adamları verilirdi.
ORDU
Karahanlılarda Türklerden oluşan güçlü bir ordu vardı.
Ordu, disiplinli ve güçlüydü.
Gazneliler, orduda ilk defa kapı kulu teşkilatının temellerini attılar ve paralı askerler kullandılar.
Selçuklu ordusu, genel olarak maaşlı ve topraklı askerlerden meydana geliyordu.
Maaşlı askerler, sultana bağlı Hassa Ordusu (Kapı kulu) idi. Bu askerler, çeşitli milletlerden alınan gençler olup sarayda yetiştirilirdi.
Toprak sahipleri, işletmek üzere devletten aldıkları toprakların gelirlerinin bir kısmı ile atlı asker beslerlerdi. Böylece devlet bütçesinden para harcamadan da askeri birlik oluşurdu. Bunlara ikta askerleri adı verilirdi.
Türkmen kuvvetleri ile gönüllü askerler de ordunun diğer bölümlerini oluştururlardı.
Ayrıca Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı olan devletler ve beylikler de gerektiğinde Selçuklu ordusuna asker gönderirlerdi.
SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT
Türk — İslam devletlerinde toplumsal sınıflar yoktu. Toplum, birbiriyle kaynaşmış çeşitli meslek gruplarından oluşmuştu. Büyük Selçuklu Devleti’nde halkın bir bölümü göçebe idi. Bunlar hayvancılık yaparlardı. Şehir ve kasabalarda oturanlar ise çiftçilik, sanat ve ticaretle uğraşırlardı.
Esnaf ve zanaatkarlar, kendi meslek gruplarına göre loncalar hâlinde örgütlendiler. Sosyal devlet anlayışını benimseyen Türk İslam devletleri, tüccarların ve kervansarayların konaklayıp barınması için kervansaraylar yaptılar. Bu yerlerde konaklayan tüccarların ihtiyaçları devlet tarafından karşılandı.
Türk – İslam devletlerinde ekonomik hayat. tarım ve hayvancılığa dayanıyordu. Ülke toprakları, mülk ve devlet toprağı olmak üzere ikiye ayrılırdı.
DİL, EDEBİYAT VE BİLİM
Selçuklular, İran ve İslam kültürünün etkisinde kaldılar. Arapça ve Farsça, bilim ve edebiyat dili idi. Selçuklu sarayında ve orduda Türkçe, devletin resmi yazışmalarında ise Farsça kullanıldı. Bu durum Türk dilinin gelişmesini yavaşlattı. Büyük Selçuklu Devleti veziri olan Nizamül—mülk de Bağdat’ta Nizamiye Medresesi‘ni kurdu.
Bu medreseler daha sonra İsfahan ve Nişabur gibi merkezlerde de açıldı. Medreselerde pozitif bilimler ile dinî bilimler bir arada okutulurdu.
SANAT
Karahanlılar, Türk tarihinde ilk kervansarayları kurdular. Selçuklular Dönemi’nde mimari alanda büyük gelişme görüldü. Selçuklular, eski Türk mimari anlayışını İslam mimari tarzıyla birleştirdiler. Selçuklular Dönemi’nde camiler, medreseler, kervansaraylar, hastahaneler, türbeler ve köprüler yapıldı.
Selçuklulardan kalma yapı tiplerinden biri de anıt mezarlardır. Bunlardan kümbetler, küçük çadırlara benzerdi. Horasan’daki Radkan Kümbeti ile Kişmar Kümbeti, bu yapılar arasında oldukça önemlidir. Kubbeli türbelerden tanınmış olan en önemli yapılardan biri de Sultan Sencer Türbesi‘dir.
