CÜMLE TÜRLERİ
Bir yargı bildiren sözcüklere veya sözcük gruplarına cümle denir.
YÜKLEMLERİNE GÖRE CÜMLELER
1. Ad (isim) Cümlesi
Cümlenin yüklemi isim veya isim soylu bir sözcük ile oluştuğunda ad cümlesi olarak adlandırılır.
2. Eylem (Fiil) Cümlesi
Cümlenin yüklemi çekimli fiil ise o cümle, eylem cümlesi olarak adlandırılır.
Yukarıdaki altı çizili yüklemler, çekimli eylem oldukları için, bu cümleler eylem (fiil) cümlesi olarak nitelendirilir.
DİZİLİŞLERİNE GÖRE CÜMLELER
Cümlelerin yüklemine bağlı olarak, yargının cümle sonunda bulunması kurallı, cümle sonunda yer almaması devrik, yargının bildirilmemesi eksiltili olmasıyla ölçülür.
1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.
ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER
Yüklemin bildirdiği hareketin, işin, oluşun bildiriş şekli değişebilir. Cümlenin anlam özelliği bu bildiriş farkından doğmaktadır. Böylece olumlu, olumsuz, soru, ünlem, emir, gereklilik, dilek ve koşul anlamları oluşur.
1. Olumlu Cümle
Cümlenin bildirdiği yargı gerçekleşmiş veya gerçekleşebilecek nitelikteyse bu cümleler olumludur.
Olumluluk, biçim ve anlam açısından ayrı ayrı incelenir. Bu sebeple şekilce olumlu olan bazı cümleler, anlamca olumlu olmayabilir yahut şekilce olumsuz görünen bir cümle, anlamca olumlu olabilir.
a) Biçimce ve Anlamca Olumlu Cümle
İçinde “-maz, -mez, -ma, -me, -sız, -siz, değil, yok” gibi olumsuzluk bildiren bir ek ya da sözcüğün bulunmadığı, yargısı gerçekleşmiş veya gerçekleşebilecek cümledir.
2. Olumsuz Cümle
Yüklemdeki yargının yahut eylemin gerçekleşmediği veya gerçekleşemeyeceğini belirten cümlelerdir. Olumlu cümleler gibi ikiye ayrılır:
a) Biçimce ve Anlamca Olumsuz Cümle
Yüklemi biçimce olumsuzdur ve yargı gerçekleşmez. “-ma, -me, -maz, -mez, -sız, -siz, değil, yok” gibi olumsuz ifadeler cümlenin yükleminde yer almalıdır.
Ben anlamam toptan, tüfekten.
Bana karşı çok anlayışsızsın.
Şu çırılçıplak dağlarda seyrettiğim manzarayı hiçbir yerde görmedim.
Binlerce kekliğin bir tanesi dahi, bu meydanda yoktu.
6. Gereklilik Cümlesi
Bir işin yapılması gerektiğini gösteren cümlelerdir.
- Artık kendime dikkat etmem gerek.
- Ona sır vermemelisin.
- Onu çok dikkatli dinlemelisin.
- Suyun kesilmemesi için faturayı ödemen gerek.
UYARI
(-meli, -malı) tahmin anlamı da taşıyabilir.
- Şimdi Çukurova ‘ya bahar gelmiş olmalı.
7. Dilek Cümlesi
Bir dileği, bir isteği anlatan cümlelerdir. “Keşke, inşallah, dilerim…” gibi sözcükler içerebilir.
- Yarın uyandığımda, dileklerim gerçekleşmiş olsa.
- Keşke sen de bizimle gelsen.
8. Koşul (Şart) Cümlesi
Yargının, eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
1. Basit Cümle
Tek yargılı cümlelerdir; yani içinde yüklem dışında, fiil ya da fiilimsinin veya başka bir yüklemin bulunmadığı cümlelerdir.
2. Birleşik Cümle
Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Yargılardan biri temel cümle, diğeri yan cümledir.
Temel Cümle: Yüklem ve yükleme bağlı sözcük grubu temel yargıdır.
Yarı Cümle: Yüklemi tamamlayan, tek başına bağımsız bir görev üstlenmeyen yargılardır.
