CÜMLE TÜRLERİ
Bir yargı bildiren sözcüklere veya sözcük gruplarına cümle denir.
YÜKLEMLERİNE GÖRE CÜMLELER
1. Ad (isim) Cümlesi
Cümlenin yüklemi isim veya isim soylu bir sözcük ile oluştuğunda ad cümlesi olarak adlandırılır.
* Bu bölgede yetişen meyveler çok suludur.(ad)
* Gökyüzünden durmaksızın yağan şeyler, bir yaz yağmurunun ilk damlalarıydı. (sıfat tamlaması)
Ad cümlelerinin olumsuzu “değil” le yapılır. “değil” tek başına yüklem olmaz.
* Bu sorunu çözeriz, böyle söylemesi dert değil. (ad)
2. Eylem (Fiil) Cümlesi
Cümlenin yüklemi çekimli fiil ise o cümle, eylem cümlesi olarak adlandırılır.
Yukarıdaki altı çizili yüklemler, çekimli eylem oldukları için, bu cümleler eylem (fiil) cümlesi olarak nitelendirilir.
DİZİLİŞLERİNE GÖRE CÜMLELER
Cümlelerin yüklemine bağlı olarak, yargının cümle sonunda bulunması kurallı, cümle sonunda yer almaması devrik, yargının bildirilmemesi eksiltili olmasıyla ölçülür.
1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.
İlk gittiğim konserdi bu. (yüklem)
Kulaklarım uğuldamaya başladı (yüklem) birden.
Yaşadığı dönemin en büyük şairidir (yüklem) Nedim.
3. Eksiltili Cümle
- Yüklemi olmayan cümlelerdir. Betimleme cümlelerinde sıkça görülür
- Yıllar, yıllar sonra…
- Beyoğlu’nda bir sabah…
- Tramvay sesi, kahkahalar, koşuşturan insanlar arasında…
- Az veren candan, çok veren maldan…
- Önümüzden deniz, ardımızda orman…
- Eşsiz manzara içinde yeşilin binbir tonu…
- Safranbolu’da bir çay molası, ardından Amasra’ya yolculuk.
ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER
Yüklemin bildirdiği hareketin, işin, oluşun bildiriş şekli değişebilir. Cümlenin anlam özelliği bu bildiriş farkından doğmaktadır. Böylece olumlu, olumsuz, soru, ünlem, emir, gereklilik, dilek ve koşul anlamları oluşur.
1. Olumlu Cümle
Cümlenin bildirdiği yargı gerçekleşmiş veya gerçekleşebilecek nitelikteyse bu cümleler olumludur.
Olumluluk, biçim ve anlam açısından ayrı ayrı incelenir. Bu sebeple şekilce olumlu olan bazı cümleler, anlamca olumlu olmayabilir yahut şekilce olumsuz görünen bir cümle, anlamca olumlu olabilir.
a) Biçimce ve Anlamca Olumlu Cümle
İçinde “-maz, -mez, -ma, -me, -sız, -siz, değil, yok” gibi olumsuzluk bildiren bir ek ya da sözcüğün bulunmadığı, yargısı gerçekleşmiş veya gerçekleşebilecek cümledir.
- Gökyüzündeki iyilik melekleri bile ağladılar onun durumuna. (olumlu cümle)
- Güneş, yeryüzünün bütün topraklarını aynı cömertlikle aydınlatır. (olumlu cümle)
- Genç sanatçı, bu hayata çok yabancıydı. (olumlu cümle)
- Bu türkü, yağmurlar yağınca daha güzel. (olumlu cümle)
- Huzur bir yaşam için köy hayatını tercih etti. (olumlu cümle)
- Zambaklar güzel kokularını sokağa yayıyordu (olumlu cümle)
Anlamca olumluluk “hoşumuza giden durum” diye algılanmamalıdır. Yargının gerçekleştiğine veya gerçekleşmediğine bakılmalıdır.
Örneğin; “Adam öldü” cümlesinde “ölüm” hoşa gitmeyen bir durum dahi olsa, cümle anlamına göre olumludur.
2. Olumsuz Cümle
Yüklemdeki yargının yahut eylemin gerçekleşmediği veya gerçekleşemeyeceğini belirten cümlelerdir. Olumlu cümleler gibi ikiye ayrılır:
a) Biçimce ve Anlamca Olumsuz Cümle
Yüklemi biçimce olumsuzdur ve yargı gerçekleşmez. “-ma, -me, -maz, -mez, -sız, -siz, değil, yok” gibi olumsuz ifadeler cümlenin yükleminde yer almalıdır.
Ben anlamam toptan, tüfekten.
Bana karşı çok anlayışsızsın.
Şu çırılçıplak dağlarda seyrettiğim manzarayı hiçbir yerde görmedim.
Binlerce kekliğin bir tanesi dahi, bu meydanda yoktu.
3. Soru Cümlesi
İçinde soru eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir. İkiye ayrılır:
a) Gerçek Soru Cümlesi
Hem şekilce hem de anlamca soru soran cümlelerdir. Sonuna soru işareti konur.
* Uçak saat kaçta havalandı?
* O da sizin ortağınız mı?
b) Sözde Soru Cümlesi
“mi” soru edatıyla ya da diğer soru sözcükleriyle soru soruyormuş gibi görünen fakat yanıt beklemeyen cümlelerdir.
* Ben seni unutur muyum hiç?
* İnsan büyüğüne böyle mi davranır?
Not: Sözde soru cümlelerinin sonuna da soru işareti konur.
4. Ünlem Cümlesi
Korku, heyecan, sevinç, keder… gibi duygu yoğunluğu içeren cümlelerdir.
* Of, her şeyden bıktım artık!
* Aman, biraz dikkat et!
5. Emir Cümlesi
Emir anlamı taşıyan cümlelerdir. (Emirin kip ekinin olmadığını “sözcüğün yapısı ve fiiller” konularında görmüştük.)
* Hemen sus ve yerine otur.
* Bu işleri yarın sabah bitirsin.
* Sen, şu odaya geç.
* Biraz sus da beni dinle.
* Bir daha oraya gitme.
6. Gereklilik Cümlesi
Bir işin yapılması gerektiğini gösteren cümlelerdir.
- Artık kendime dikkat etmem gerek.
- Ona sır vermemelisin.
- Onu çok dikkatli dinlemelisin.
- Suyun kesilmemesi için faturayı ödemen gerek.
UYARI
(-meli, -malı) tahmin anlamı da taşıyabilir.
- Şimdi Çukurova ‘ya bahar gelmiş olmalı.
7. Dilek Cümlesi
Bir dileği, bir isteği anlatan cümlelerdir. “Keşke, inşallah, dilerim…” gibi sözcükler içerebilir.
- Yarın uyandığımda, dileklerim gerçekleşmiş olsa.
- Keşke sen de bizimle gelsen.
8. Koşul (Şart) Cümlesi
Yargının, eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
1. Basit Cümle
Tek yargılı cümlelerdir; yani içinde yüklem dışında, fiil ya da fiilimsinin veya başka bir yüklemin bulunmadığı cümlelerdir.
2. Birleşik Cümle
Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Yargılardan biri temel cümle, diğeri yan cümledir.
Temel Cümle: Yüklem ve yükleme bağlı sözcük grubu temel yargıdır.
Yarı Cümle: Yüklemi tamamlayan, tek başına bağımsız bir görev üstlenmeyen yargılardır.
