Felsefi düşünce, mantık ve akıl yürütme üzerine kurulmuştur. Bu beceriler, doğru ve geçerli argümanlar oluşturmak, düşünceleri tutarlı bir şekilde ifade etmek ve başkalarının görüşlerini eleştirel bir şekilde değerlendirmek için hayati öneme sahiptir. Bu ünitenin anahtar kavramları şunlardır:

• Görüş: Kişinin olay, varlık veya ortaya atılan düşünceler hakkında geliştirdiği anlayışa denir. Görüşler, herkes için farklı olabilir ve kişinin inançları, deneyimleri ve kültürel çevresi gibi faktörlerden etkilenir.
• Önerme: Doğru veya yanlış bir yargı bildiren cümlelerdir. Bir cümlenin önerme olabilmesi için kesin bir hüküm içermesi gerekir. Soru, emir veya ünlem cümleleri önerme sayılmaz.
  • Örnekler:
    • “Bütün metaller ısıtılınca genleşir.” (Önerme)
    • “Pencereyi kapatır mısın?” (Önerme değil)
• Argüman: Belli kanıtlara veya gerekçelere (öncüllere) dayanarak yeni bir yargı (sonuç) ortaya koyma sürecidir. Bir argümanın geçerli olması, öncüllerin doğru olması ve sonucun bu öncüllere dayanarak mantıksal olarak çıkarılmasına bağlıdır.

Felsefi Akıl Yürütme Biçimleri

Mantık ve felsefede en yaygın kullanılan üç temel akıl yürütme biçimi vardır:

• Tümdengelim (Dedüksiyon): Genel bir önermeden yola çıkarak özel bir sonuca ulaşma işlemidir. Eğer öncüller doğruysa, sonuç zorunlu olarak doğrudur. Tümdengelim, felsefede ve matematikte kesin sonuçlar elde etmek için kullanılır.
  • Örnek:
    • Öncül 1: Bütün balıklar suda yaşar.
    • Öncül 2: Hamsi bir balıktır.
    • Sonuç: O halde hamsi de suda yaşar.
• Tümevarım (Endüksiyon): Tek tek olaylardan veya özel durumlardan yola çıkarak genel bir kural veya sonuca ulaşma işlemidir. Bilimsel düşüncenin temelini oluşturur. Tümevarımın sonucu kesin değildir, sadece yüksek bir ihtimalle doğrudur.
  • Örnek:
    • Öncül 1: Gördüğüm ilk karga siyahtır.
    • Öncül 2: Gördüğüm ikinci karga da siyahtır.
    • Sonuç: O halde bütün kargalar siyahtır.
• Analoji (Benzetme): İki farklı şey arasındaki benzerliklerden yola çıkarak, biri için geçerli olan bir yargıyı diğeri için de geçerli sayma işlemidir.
  • Örnek:
    • Öncül 1: İstanbul ve İzmir büyük şehirlerdir.
    • Öncül 2: İstanbul’da deniz kenarında yaşamak güzeldir.
    • Sonuç: O halde İzmir’de de deniz kenarında yaşamak güzeldir.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Aşağıdaki sorular, konuyu daha iyi anlamanız için hazırlanmıştır.

1. Soru:

Aşağıdakilerden hangisi bir önerme değildir?

A) Ay, Dünya’nın uydusudur. B) Ankara, Türkiye’nin başkentidir. C) Ne kadar da zeki bir öğrenci! D) Bütün canlılar nefes alır. E) Mars bir gezegendir.

Cevap: C

• Açıklama: “Ne kadar da zeki bir öğrenci!” bir duygu ifadesi veya ünlem cümlesidir. Doğru ya da yanlış bir yargı bildirmediği için önerme değildir.

2. Soru:

“Ayşe, fizik dersinde başarılı oldu. Ayşe, kimya dersinde başarılı oldu. O halde Ayşe, fen bilimleri derslerinde başarılıdır.” Bu akıl yürütme biçimi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tümevarım B) Tümdengelim C) Analoji D) Çelişki E) Paradoks

Cevap: A

• Açıklama: Bu akıl yürütme, özel durumlardan (“fizik” ve “kimya” derslerindeki başarı) yola çıkarak genel bir sonuca (“fen bilimleri derslerinde başarılıdır”) ulaştığı için tümevarımdır.

3. Soru:

“Bu film çok iyidir çünkü en iyi filmlerden biridir.” Bu ifadede yapılan mantık hatası aşağıdakilerden hangisidir?

A) Konu saptırma B) Dairesel argüman C) Yanlış ikilem D) Kişi karalama E) Kanıt yetersizliği

Cevap: B

• Açıklama: Cümlede, filmin “iyi” olduğu iddiasını kanıtlamak için, “en iyi” olduğu argümanı kullanılmıştır. Bu, sonuca ulaşmak için sonucun kendisini öncül olarak kullanmak anlamına gelen dairesel argüman hatasıdır.

4. Soru:

Felsefede kullanılan akıl yürütme biçimlerinden hangisi, sonucun zorunlu olarak doğru olmasını garanti eder?

A) Tümevarım B) Analoji C) Tümdengelim D) Paradoks E) Safsata

Cevap: C

• Açıklama: Tümdengelim yöntemi, öncüllerin doğru olması halinde sonucun da kesinlikle doğru olmasını sağlar. Tümevarım ve analoji ise olasılıklı sonuçlar verir.

5. Soru:

Bir düşüncenin, birbiriyle çelişmeyen ve bir bütünlük oluşturan yargılardan oluşması, mantıktaki hangi kavramla ifade edilir?

A) Görüş B) Önerme C) Argüman D) Tutarlılık E) Gerçeklik

Cevap: D

• Açıklama: Bir düşünce sisteminin kendi içinde çelişki barındırmaması ve parçalarının birbiriyle uyumlu olması, tutarlılık kavramıyla açıklanır. Bu, mantıksal düşüncenin en temel özelliklerinden biridir.