GAZEL
Arap edebiyatında ortaya çıkmış, Fars (İran) edebiyatının etkisiyle edebiyatımıza girmiştir.
Divan şiirinin en yaygın nazım biçimi olan gazel, Arapçada “kadınlarla sevgi üzerine konuşmak, söyleşmek” anlamına gelir.
Beyit sayısı genellikle 5-10 arasındadır. Beyit sayısı bu sayıdan fazla olan gazeller de vardır.
Gazeller aa/ba/ca biçiminde kafiyelenir.
Gazelin ilk beyti kendi arasında kafiyeli (musarra/murassa / mukaffa) olur.
Gazelin ilk beytine “ matla ”, ilk beyitten sonra gelen beyte hüsn-i matla denir. Matla, “doğuş yeri” anlamına gelir.
Gazelin son beytine “ makta “, son beyitten önceki beyte hüsn-i makta adı verilir. Makta, “kesme veya bitirme yeri” anlamına gelir.
Şairin mahlası (takma ismi) genellikle son beyitte yer alır.
Gazellerde, mahlasın bulunduğu beyte mahlas beyti, mahlasname ya da tahallus beyti adı verilir.
Gazelin en güzel beytine “şah—beyit” ya da ” beytü’l gazel denir.
Bir gazelde beyitler yalnız ölçü ve kafiyeleriyle değil, anlamları bakımından da birbirine bağlanmışsa yani beyitler arasında konu bütünlüğü olan gazellere “yenk ahenk”, bütün beyitleri aynı güzellikte söylenmiş gazellere ise “ yek avaz” denir.
Gazelin asıl konusu aşk ve sevgilidir. Sevgili ile ilgili olarak şarap ve tabiattan söz edilir. 18. yüzyıldan sonra gazelde felsefi düşünceler, hayat görüşleri de işlenmiştir.
Gazeller, konularına göre çeşitli gruplara ayrılır:
a) Aşkın verdiği mutluluğu, sıkıntıyı, sevgiliden yakınmayı, sevgiliye karşı yakarışları, içli ve duygulu olarak anlatan gazellere âşıkane adı verilir. Fuzuli , bu türün en önemli temsilcisidir.
b) Genellikle içkiyi, içki zevkini, içki ile ilgili türlü düşünceleri hayata karşı kayıtsızlığı, yaşamaktan zevk almayı konu alan gazellere rindane” adı verilir. Bâki, bu türün en başarılı şairidir.
c) Kadını ve aşkın zevklerini konu alan, zarif ve çapkın bir anlatımla söylenmiş gazellere Şühane adı verilir. Nedim bu tarz gazelleriyle tanınır.
d) Öğretici (didaktik) konuları işleyen ve ahlakla ilgili öğütler veren, türlü hayat görüşlerini yansıtan, özdeyiş niteliğindeki sözlerin ağır bastığı gazellere hikemî adı verilir. Bu tarzdaki gazelleriyle Nabi ün salmıştır.
e) Özellikle mutasavvıf şairlerin dinî ve tasavvuf’i konularda yazdıkları gazellere ilahi adı verilir.
