Ekoloji, canlıların birbirleriyle ve cansız çevreleriyle olan ilişkilerini inceleyen bilim dalıdır. Ekolojinin temel amacı, doğadaki dengeyi ve canlıların yaşam alanlarındaki dağılımını anlamaktır.

Temel Ekolojik Terimler

• Habitat: Bir canlının doğal olarak yaşadığı ve ürediği alandır. Örneğin, bir kutup ayısının habitatı kutuplardır.
• Popülasyon: Belirli bir alanda yaşayan aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluktur. Örneğin, Ankara’daki insan popülasyonu.
• Komünite: Belirli bir alanda yaşayan, farklı türlere ait popülasyonların oluşturduğu topluluktur. Örneğin, Karadeniz ormanındaki bitki, hayvan ve mikroorganizma komünitesi.
• Ekosistem: Komünitenin cansız çevreyle (hava, su, toprak) etkileşim içinde olduğu sistemdir. Ekosistemler büyük (orman ekosistemi) veya küçük (bir su birikintisi ekosistemi) olabilir.
• Biyosfer: Dünya üzerindeki tüm ekosistemlerin toplamıdır. Canlıların yaşayabildiği yeryüzü katmanıdır.
• Biyotop: Bir komünitenin yaşamını sürdürebilmesi için gerekli koşullara sahip coğrafik alandır.
• Ekoton: İki farklı ekosistemin kesişim bölgesidir. Bu alanlarda tür çeşitliliği ve birey sayısı daha fazladır.

Ekosistemin Yapısı ve İşleyişi

Ekosistemler, canlı ve cansız faktörlerden oluşur.

• Canlı (Biyotik) Faktörler:
  • Üreticiler (Ototroflar): Fotosentez veya kemosentez yaparak kendi besinlerini üreten canlılardır (bitkiler, algler, bazı bakteriler).
  • Tüketiciler (Heterotroflar): Kendi besinlerini üretemeyen, dışarıdan hazır olarak alan canlılardır.
    • Birincil Tüketiciler (Otçullar): Sadece üreticilerle beslenirler.
    • İkincil ve Üçüncül Tüketiciler (Etçiller ve Hepçiller): Diğer tüketicilerle veya hem üretici hem tüketici canlılarla beslenirler.
  • Ayrıştırıcılar (Saprofitler): Ölü organik maddeleri inorganik maddelere dönüştüren canlılardır (mantarlar, bazı bakteriler). Madde döngüsünde çok önemli rol oynarlar.
• Cansız (Abiyotik) Faktörler: Işık, sıcaklık, iklim, su, toprak ve mineraller. Bu faktörler, canlıların yaşayışını ve ekosistemdeki dağılımını doğrudan etkiler.

Madde ve Enerji Akışı

Ekosistemlerde enerji akışı tek yönlüdür. Güneşten gelen enerji, üreticiler tarafından yakalanarak besin zinciri boyunca aktarılır. Her trofik (beslenme) düzeyinde enerjinin büyük bir kısmı (%90’ı) ısı olarak kaybedilir ve sadece %10’u bir sonraki düzeye aktarılır. Bu nedenle, besin zinciri kısa olan ekosistemler daha verimlidir.

Madde döngüleri ise doğada süreklidir. Karbon, su, azot ve fosfor gibi maddeler canlılar ve cansız çevre arasında sürekli bir döngü içindedir.

• Besin Zinciri: Enerjinin bir canlıdan diğerine aktarılmasını gösteren sıralı dizilimdir.
• Besin Ağı: Birden fazla besin zincirinin bir araya gelmesiyle oluşan karmaşık yapı.

Ekosistemdeki Biyolojik Çeşitlilik

Biyolojik çeşitlilik (biyoçeşitlilik), bir ekosistemdeki gen, tür ve ekosistem çeşitliliğinin tümüdür. Biyoçeşitliliğin korunması, ekosistemlerin istikrarı ve devamlılığı için hayati önem taşır.

Çözümlü Örnek Test Soruları

1. Soru: Bir popülasyonun birey sayısı, taşıma kapasitesini aştığında aşağıdakilerden hangisi gözlenir? A) Birey başına düşen besin miktarının artması B) Rekabetin azalması C) Hastalıkların ve ölüm oranının artması D) Yaşam alanlarının genişlemesi E) Tür içi rekabetin bitmesi

Çözüm: Taşıma kapasitesi, bir ekosistemin barındırabileceği maksimum birey sayısını ifade eder. Bu kapasite aşıldığında kaynaklar (besin, su, yaşam alanı) yetersiz kalır. Bu durum rekabeti artırır ve bireylerin zayıflamasına, hastalıkların yayılmasına ve sonuç olarak ölüm oranının artmasına yol açar. Doğru Cevap: C

2. Soru: Aşağıdaki canlı gruplarından hangisi, besin zincirinde hem üretici hem de tüketici rol üstlenebilir? A) Etçiller B) Ayrıştırıcılar C) Otçullar D) Hepçiller E) Sadece üreticiler

Çözüm: Hepçiller, hem bitkisel (üretici) hem de hayvansal (tüketici) besinlerle beslenerek besin zincirinde hem otçul hem de etçil gibi davranabilirler. İnsanlar ve ayılar bu gruba örnektir. Doğru Cevap: D

3. Soru: Aşağıda verilen ekosistem faktörlerinden hangisi abiyotik (cansız) faktörlerdendir? A) Otçul hayvanlar B) Bakteriler C) Fotosentez yapan bitkiler D) Toprak mineralleri E) Mantarlar

Çözüm: Abiyotik faktörler, bir ekosistemdeki cansız öğelerdir. A, B, C ve E seçeneklerindeki canlılar biyotik faktörlerdir. Toprak ve içindeki mineraller ise cansız olduğu için abiyotik faktördür. Doğru Cevap: D

4. Soru: Bir ekosistemde ayrıştırıcıların sayısının azalması, aşağıdakilerden hangisine neden olur? A) Üretici canlı sayısının artmasına B) Enerji akışının hızlanmasına C) Madde döngülerinin yavaşlamasına D) Biyolojik çeşitliliğin artmasına E) Tüketici canlı sayısının azalmasına

Çözüm: Ayrıştırıcılar, ölü organizmaları ve atıkları parçalayarak inorganik maddeleri (su, mineraller, karbon vb.) toprağa geri kazandırır. Bu maddeler, üreticiler tarafından tekrar kullanılır. Ayrıştırıcılar azalırsa, madde döngüsü aksar ve besin maddeleri yetersiz kalır. Doğru Cevap: C

5. Soru: Bir ekosistemde enerjinin birincil kaynağı hangisidir? A) Rüzgar B) Su C) Toprak D) Güneş E) Kimyasal bağ enerjisi

Çözüm: Bir ekosistemdeki enerji akışı, genellikle güneşten başlar. Fotosentez yapan üreticiler, güneş enerjisini kimyasal enerjiye dönüştürerek besin üretir ve bu enerji besin zinciri boyunca diğer canlılara aktarılır. Bu nedenle, ekosistemler için temel ve birincil enerji kaynağı güneştir. Doğru Cevap: D