ŞİİRDE YAPI
Şiir, yapısına göre iki başlık altında incelenir:
A. Nazım Birimi
B. Nazım Biçimi
A. NAZIM BİRİMİ
Şiiri oluşturan dize kümelerine nazım birimi denir. Nazım birimi, şiirde anlam bütünlüğü taşıyan en küçük birim olarak da tanımlanabilir.
Şiirde nazım birimleri şunlardır:
Dize (Mısra)
Arapçada kapı kanadı ya da çadır kapısının iki yan parçası anlamına gelen mısra sözcüğünün Türkçe karşılığı “dize” dir. Bu sözcük de dizilmiş, düzenlenmiş anlamına gelir. Şiirde temel birim dizedir. Şiir, dizelerden oluşur. Şiirdeki en küçük nazım birimidir.
Ağlasam sesimi duyar mısınız 1.dize
Mısralarımda 2.dize
Dokunabilir misiniz 3. dize
Gözyaşlarıma, ellerinizle 4. dize
Mısra-i Azade
Azade; hür bırakılmış, özgür anlamlarına gelir. Buna bağlı olarak şiirden bağımsız olan, tek başına bir anlam taşıyan dizelere “azade mısra”(mısra—i azade) denir.
Mısra-ı Berceste
Bir manzumenin içinde söyleniş bakımından güçlü ve hoş olan dize veya dizelere mısra-ı berceste denir.
Beyit
Şiirde iki dizeden oluşan ve anlamsal bütünlük gösteren bölümlere beyit denir. Beyit, divan edebiyatının nazım birimidir.
Dörtlük
Şiirde, dört dizenin oluşturduğu ve anlamsal bütünlük gösteren bölümlere dörtlük denir. Dörtlük hem halk edebiyatında hem İslamiyetten önceki dönemde oluşturulan şiirlerde nazım birimi olarak kullanılmıştır.
Bu dörtlük İslamiyet öncesi döneme ait bir koşuktan alınmıştır.
Bent
Üç, beş ve daha fazla dizenin oluşturduğu bütüne bent denir.
B. NAZIM BİÇİMİ (ŞEKLİ)
Uyak örgüsüne ve nazım birimine göre manzumenin aldığı biçime, sunduğu görünüme nazım biçimi (şekli) denir.
Bir şiirin nazım şeklinin uyak örgüsü ve nazım birimine bağlı olarak belirlenmesine bir örnek verelim:
Yukarıdaki şiir halk şiiri geleneğine aittir. Bunu kullanılan dil ve anlatım özelliklerinden anlamaktayız. Şiir hece ölçüsüyle söylenmiştir. Heceleri saydığımızda her dizede 11 hece olduğunu görürüz. Uyak örgüsü de abab/cccb/dddb/eeeb şeklindedir. Bu biçim özelliklerine sahip nazım şekli “koşma” dır. Dolayısıyla bu şiirin nazım şekli “koşma” dır.
Nazım Türü
Nazım şeklinin, konusuna göre çeşididir. Örneğin “Koşma” nazım şekli, konularına göre dörde ayrılır: güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt. Bu durumda “koşma” nazım şekli,“ güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt” bu nazım şekline ait nazım türleridir.
ŞİİR VE ZİHNİYET
Zihniyet kısaca “anlayış, kafa yapısı” demektir. Bir toplum veya topluluktaki bireylerde düşünüş biçimi, anlayış… Edebiyatta ise “zihniyet” terimi ile bir dönemdeki sosyal, siyasi, idari, adli, askerî, dinî güçlerin, sivil toplum örgütlerinin, ticari hayatın, eğitim etkinliklerinin birlikte oluşturduğu ortam ve bunların hiçbirine indirgenemeyen duygu, anlayış ve zevk bütünü kastedilmektedir.
Şiir ile o şiiri yazan şair, aynı topluma ait varlıklardır. Şair içinde yaşadığı toplumun kültürel yapısından etkilenir çünkü o toplumun ferdidir. Şiirlerden yazıldıkları dönemin zihniyetini; yani toplumun hayata, olaylara bakış açısını öğrenebiliriz. Edebî eserler bilgi vermek amacıyla yazılmasalar da dolaylı yoldan belge niteliği taşırlar. İçinde bulundukları toplumun gerçekleri eserlere yansır.
Edebî metinlerde işlenen temalar, kullanılan dil ve oluşturulan imge dünyası temelde zihniyete bağlıdır. Metnin temsil ettiği hayalî âlem, bu çerçevede oluşur ve anlam kazanır.
ŞİİRDE AHENK
Ahenk kelimesi uyum anlamına gelmektedir. Edebiyatta ahenk ise kelimelerin birbiriyle ses ve anlam bakımından etkileyici bir bütün olması anlamındadır. Şiirde ahenk; ustaca kullanılan ses akışı, söyleyiş, ritim, ölçü ve her türlü ses benzerliğiyle sağlanır. Şiirde ahengi sağlamak için ölçü, uyak, vurgu, tonlama gibi değişik unsurlar kullanılır.
1. Ölçü
Ahengi sağlamak, şiire belli bir düzen vermek için şiirlerde çeşitli ölçüler kullanılır. Türk edebiyatında serbest ölçü, hece ve aruz ölçüsü olmak üzere üç çeşit ölçü kullanılmıştır.
a. Hece Ölçüsü
Şiirde bulunan tüm dizelerin hece sayısının eşit olması esasına dayanır. Hece ölçüsü Türklerin bulduğu bir ölçüdür. Bilinen en eski Türk şiirlerinde de bu ölçü kullanılmıştır. 7’li, 8’li, 11’li hece ölçüsü kalıpları en çok kullanılan kalıplardır. Parmak hesabıyla bulunur.
Durak
Şiiri okurken ölçü kalıpları içindeki durma yeridir.
Dizelerdeki heceler, kalıp içinde belli duraklara ayrılır. Şiirde sözcüğün bu duraklarda bitmesi gerekir. Duraklar sözcük ortasında bitmez. Dizedeki hece sayısı çift ise durak genellikle heceleri eşit böler: 8 = 4 + 4. Dizedeki hece sayısı tek ise genellikle hece sayısı çok olan durak ya da duraklar önde, hece sayısı az olan durak sonda bulunur: 7=4+3, 11=6+5, 11=4+4+3
