Maddeler, doğada katı, sıvı ve gaz hâllerinde bulunur. Bu hâller arasında geçiş yapabilmeleri, maddenin ısı alması veya ısı vermesi ile gerçekleşir. Maddelerin hâl değiştirmesi, günlük yaşamda sıkça gözlemlediğimiz bir olaydır. Örneğin, suyun buharlaşıp tekrar yoğuşarak yağmur şeklinde yağması veya buzdolabında suyun donarak buza dönüşmesi gibi süreçler maddenin hâl değişimine örnektir. Bu yazıda, maddenin hâl değiştirme süreçlerini ve bu süreçlerin nasıl gerçekleştiğini inceleyeceğiz.

5. Sınıf Hal Değişimleri Ders Notu

• Erime: Katının sıvıya dönüşmesi.
• Buharlaşma: Sıvının gaza dönüşmesi.
• Donma: Sıvının katıya dönüşmesi.
• Yoğuşma: Gazın sıvıya dönüşmesi.
• Süblimleşme: Katının doğrudan gaza dönüşmesi.
• Kırağılaşma: Gazın doğrudan katıya dönüşmesi.

Maddeler doğada katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç fiziksel halde bulunabilir.
Örneğin: Suyun üç fiziksel hali;

Erime:

Katı haldeki maddelerin ısı alarak sıvı hale geçmesine erime denir.
Buzluktan çıkan buzun elimizden ısı alarak bir süre sonra erimesi, ısıtılan tavadaki tereyağının erimesi örnek olarak verilebilir.

Donma:

Sıvı haldeki maddelerin ısı vererek katı hale geçmesine donma denir.
Kışın soğuk havalarda göllerin donması, buzdolabına koyulan suyun buza dönüşmesi örnek verilebilir.
Kışın kar yağarken havanın sıcaklığı artar. Bunun sebebi; havadaki su taneciklerinin vermesidir.

Buharlaşma:

Sıvı haldeki maddelerin ısı alarak gaz haline geçmesine buharlaşma denir.
Islak çamaşırların kuruması, yağmurdan bir süre sonra yolların kuruması. Sıvılar buharlaşırken çevreden ısı alır.
Elimize kolonya döktüğümüzde elimizde serinlik hissederiz. Kolonya buharlaşırken elimizden ısı alır. Elimiz ısı kaybettiği için serinlik hissederiz.
Denizden çıktığımızda üşüdüğümüzü hissederiz. Bunun sebebi vücudumuzdaki su damlacıkları buharlaşırken vücudumuzdan ısı almasıdır.
Reçel ve salça yapımında da buharlaştırma işleminden yararlanılır.
Buharlaşmanın en hızlı gerçekleştiği anda sıvılar kaynamaya başlar.
Buharlaşma ve kaynama farklı kavramlardır.

Yoğuşma (Yoğunlaşma):

Gaz haldeki maddelerin ısı vererek sıvı hale geçmesine yoğuşma denir. Buzdolabından çıkan şişenin dış kısmında bir süre sonra su damlacıklarının oluşması, soğuk havalarda camların iç tarafında su damlacıklarının oluşması, sabahları otların üstünde çiy oluşması  yoğuşmaya örnektir.

Süblimleşme:

Katı haldeki bir maddenin ısı alarak sıvı hale geçmeden doğrudan gaz haline geçmesine süblimleşme denir. Naftalin, kuru buz ve bazı koku yayan maddeler doğrudan gaz hale geçer.

Kırağılaşma:

Gaz haldeki bir maddenin ısı vererek sıvı hale geçmeden doğrudan katı hale geçmesine kırağılaşma denir.
Uçaklar uçarken havada arkalarında beyaz iz bırakır. Bunun nedeni, motordan çıkan su buharının aniden donmasıdır. Soğuk havalarda otomobil camlarında ve bitkilerin üzerinde ince buz tabakası oluşur. Havadaki su buharı aniden gaz halden katı hale dönüşerek ince buz tabakasını oluşturur ve kırağı olarak adlandırılır.

Çözümlü Örnek Test Soruları

1. Soru:
Katı hâlden sıvı hâle geçme olayına ne ad verilir?

a) Buharlaşma
b) Erime
c) Yoğuşma
d) Donma

Çözüm: Katı hâlden sıvı hâle geçme olayına erime denir. Örneğin, buzun eriyerek suya dönüşmesi bir erime olayıdır.
Cevap: b) Erime

2. Soru:
Sıvı maddelerin gaz hâline geçmesi olayı aşağıdakilerden hangisidir?

a) Buharlaşma
b) Donma
c) Yoğuşma
d) Erime

Çözüm: Sıvı maddelerin gaz hâline geçmesine buharlaşma denir. Örneğin, suyun buharlaşıp atmosfere karışması bu olaya örnektir.
Cevap: a) Buharlaşma

3. Soru:
Gaz hâlinden sıvı hâle geçme olayına ne ad verilir?

a) Erime
b) Buharlaşma
c) Yoğuşma
d) Donma

Çözüm: Gaz hâlinden sıvı hâle geçme olayına yoğuşma denir. Örneğin, bulutlardaki su buharının yağmur damlası olarak yere inmesi bir yoğuşma olayıdır.
Cevap: c) Yoğuşma

4. Soru:
Sıvıların katı hâle geçmesine ne ad verilir?

a) Buharlaşma
b) Erime
c) Yoğuşma
d) Donma

Çözüm: Sıvı maddelerin katı hâle geçmesine donma denir. Örneğin, suyun buz haline gelmesi donma olayıdır.
Cevap: d) Donma

5. Soru:
Aşağıdaki olaylardan hangisi maddenin hal değişimidir?

a) Kitapların raflara dizilmesi
b) Buzun suya dönüşmesi
c) Arabaların yıkanması
d) Elbiselerin katlanması

Çözüm: Buzun suya dönüşmesi erime olayıdır ve bu bir hal değişimidir. Diğer seçenekler hal değişimi ile ilgili değildir.
Cevap: b) Buzun suya dönüşmesi

6. Soru:
Bir maddenin ısı alarak sıvı hâlden gaz hâline geçmesi olayına ne ad verilir?

a) Yoğuşma
b) Buharlaşma
c) Erime
d) Donma

Çözüm: Bir maddenin ısı alarak sıvı hâlden gaz hâline geçmesine buharlaşma denir. Bu olay, suyun buharlaşarak havaya karışmasında görülür.
Cevap: b) Buharlaşma

7. Soru:
Gaz hâlindeki bir maddenin, ısı kaybederek katı hâle geçmesine ne ad verilir?

a) Süblimleşme
b) Yoğuşma
c) Donma
d) Kırağılaşma

Çözüm: Gaz hâlindeki bir maddenin ısı kaybederek katı hâle geçmesine kırağılaşma denir. Bu olaya örnek olarak, soğuk bir kış sabahında camların üzerinde oluşan buz kristalleri verilebilir.
Cevap: d) Kırağılaşma