Eşeysiz Üreme
Bir canlının üreme hücreleri oluşturmadan ve döllenme olmadan ata bireyle aynı genetik özelliklere sahip yeni bir birey oluşturmasına eşeysiz üreme denir.
- Eşeysiz üreme canlılarda mitoz bölünme temeline dayanır. Üreme tek bir ata bireyle gerçekleşir.
- Oluşan yeni neslin ortam koşullarına uyum yetenekleri ebeveynlerininki ile aynıdır.
- Eşeysiz üreme ile tarımda iyi genetik özelliklere sahip bitki türleri çoğaltılabilmektedir.
- Eşeysiz üreme ile birey sayısında kısa sürede artış sağlanabilir.
1. Bölünerek Üreme
- Sadece bir hücreli canlılarda gerçekleşen eşeysiz üreme şeklidir.
- İkiye bölünme prokaryot canlılardan; bakteri ve arkelerde, ökaryot canlılardan, amip, öglena, paramesyum ve bazı mantar türlerinde görülebilir.
- İkiye bölünme bakterilerde; DNA’nın kendini eşlemesi ve ortaya çıkan kopya DNA’ların birbirinden ayrılması ardından da hücre zarının içeri çökerek iki yavru hücrenin bölünmesi şeklinde gerçekleşir.
2. Tomurcuklanma
- Maya mantarı gibi bazı tek hücreli canlılarda, hidra, mercan, sünger, deniz anasında görülür.
- Tomurcuklanmada ana bireyin vücudundan dışarıya doğru bir çıkıntı oluşur. Oluşan bu çıkıntıya tomurcuk denir. Tomurcuktan yavru canlı oluşur.
- Tek hücreli canlılardan bira mayasında tomurcuk mitoz bölünmeyle oluşur. Oluşan tomurcuk ana canlıdan ayrılır.
- Çok hücreli olan hidrada mitoz bölünme ile çoğalan hücreler bir topluluk meydana getirir. Tomurcuk olarak adlandırdığımız bu hücre topluluğu ana bireyden ayrılarak yaşamını sürdürebileceği gibi ana bireye bağlı olarak da kalabilir.
- Hidranın tomurcuklanması sonucu oluşan ve ana bireye bağlı olarak yaşayan canlıya polip denir. Polipler koloni oluşturabildiği gibi koloniden eşeysiz çoğalarak ayrılan ve serbest olarak yaşayan medüz (deniz anası) oluşumu da görülebilir.
3. Sporla Üreme
- Olumsuz ortam koşullarına dayanıklı, sağlam koruyucu bir örtü ile kaplı özelleşmiş hücrelere spor denir. Sporların uygun koşullarda yeni bir canlıyı oluşturmasına sporla üreme denir.
- Sporla üreme bazı tek hücreli canlılarda, mantarlarda, bazı omurgasız hayvan türlerinde, tohumsuz bitkilerde gerçekleşebilir.
- Sporla üreme ile mantarlar çok hızlı çoğalabilirler. Mantar sporları rüzgar veya suyla taşınarak çevreye dağılır. Mantar hücreleri ince, uzun, dallanmış iplikler halindedir. Bunlara hif denir. Hifler bir araya gelerek misel adı verilen bir ağ oluşturur. Bu yapılardan salgılanan enzimlerin yardımıyla besinler sindirilir ve emilerek alınır.
- Eşeysiz üreyen mantarların spor keselerinde mitoz sonucu çok sayıda spor oluşur. Sporlar olgunlaştığında spor keselerinin yırtılmasıyla havaya karışır. Sporlar rüzgar veya su ile taşınır. Ilık ve nemli ortamlarda buldukları besinler üzerinde çimlenir ve hif oluştururlar.
4. Rejenerasyon (Yenilenme)
- Bir canlıdan kopan parçanın, eksik kısımlarını tamamlayarak yeni bir canlı oluşturması olayına rejenerasyon ile üreme denir.
- Her rejenerasyon, üreme değildir. Örneğin kertenkele, kopan kuyruğunu onarabilmektedir. Ancak kopan kuyruktan yeni bir kertenkele oluşmadığı için bu olay onarım rejenerasyonu olarak adlandırılır.
- Oysa deniz yıldızı, planarya gibi canlılarda kopan parçadan da yeni bir canlı oluşabildiğinden bu olay üreme rejenerasyonu olarak adlandırılır.
5. Vejetatif Üreme
- Bitkilerde mitoz bölünme ile yenilenme esasına dayanan eşeysiz üreme şeklidir. Bitkilerde eşeysiz üreme dışında eşeyli üreme de gerçekleşmektedir.
- Vejetatif üremeyle oluşan bitkiler genetik açıdan birbirinin kopyasıdır.
- Vejetatif üreme tohumla üremeye göre daha kısa sürede gerçekleşir. Tohumdan oluşan bitkilerin genetik yapılarında farklılık vardır. Vejetatif üremeyle oluşan bitkiler ata bitkiyle özdeştir.
- Vejetatif üremede bitkinin bir parçası veya özelleşmiş bir bölümü ayrılarak yeni bitki oluşur.
- Bitkinin yaprak, toprak altı gövdesi, sürünücü gövde, rizom gövde gibi yapılarından, dallarından, köklerinden yeni fideler oluşabilir.
Bazı saksı bitkileri ve meyve ağaçlarında bitkinin gövde, kök, yaprak gibi parçaları ana bitkiden ayrılarak uygun ortamda çimlendirilir. Bu yönteme çelikle üretim denir.
Bazı bitkilerin yan dallarının uçları bitkiden ayrılmadan toprakla örtülüp gelişmeye bırakılabilir. Toprak altında kalan dallardan yeni kökler meydana gelir ve gelişir. Yan dalların gelişimleri yeterli düzeye geldiğinde ana bitkiden kesilerek ayrılır. Bu şekilde bir bitkinin vejetatif üremesine daldırma yöntemi denir.
Bitkilerin vejetatif üreyebilme özelliğinden faydalanarak laboratuvar ortamında istenilen özellikteki bitkiler doku kültürü yöntemiyle çoğaltılabilmektedir.
Doku kültürü yöntemiyle nesli tükenmekte olan türlerin korunması, üremesi zor olan türlerin çoğaltılması ve ticari önemi olan bitkilerden çok sayıda elde edilmesi amaçlanmaktadır.
