Atmosfer basıncını etkileyen faktörler şunlardır:
- Sıcaklık: Sıcak hava, soğuk havadan daha az yoğundur. Bu nedenle, sıcak hava yükselir ve soğuk hava alçalır. Sıcak hava yükseldiğinde, atmosfer basıncı azalır. Soğuk hava alçaldığında ise atmosfer basıncı artar.
- Yükseklik: Deniz seviyesine yakın yerlerde atmosfer basıncı daha yüksektir. Yükseklik arttıkça atmosfer basıncı azalır.
- Nem: Nemli havada su buharı molekülleri havanın yoğunluğunu artırır ve dolayısıyla basıncı etkiler. Nemli havada atmosfer basıncı biraz daha yüksek olabilir.
- Rüzgar: Rüzgar, hava kütlelerinin hareketiyle oluşur ve atmosfer basıncını etkiler. Rüzgarlı havalarda basınç düşebilir.
- Hava kütleleri: Farklı sıcaklık ve nem özelliklerine sahip hava kütleleri, atmosfer basıncını etkiler. Sıcak hava kütleleri genellikle düşük basınca, soğuk hava kütleleri ise yüksek basınca neden olur.
- Yerçekimi: Yerçekimi, atmosfer basıncını etkileyen önemli bir faktördür. Yerçekimi, havanın yüzeye doğru çekilmesine ve dolayısıyla atmosfer basıncının oluşmasına katkıda bulunur.
Bu faktörler atmosfer basıncını etkileyen önemli etmenlerdir.
Farklı Bir kaynaktan; Hava basıncı bölgeden bölgeye değiştiği gibi, aynı yerde zaman içinde de değişebilmektedir. Bu değişimi etkileyen faktörler şunlardır:
Yükselti
Yükseklere doğru çıkıldıkça havadaki gazların oranı azaldığı için, atmosfer basıncı da azalır. Yükseldikçe hava basıncı ortalama her 10,5 metrede 1 mm (0,75 mb) düşer. Basınç ile yükselti arasında ters orantı vardır.
Bilgi: Yükseklere çıktıkça gaz molekülleri seyrekleştiği ve hava basıncı azaldığı için, insanların daha sık ve daha derin soluması gerekir. Bundan hareketle dağcılık sporuyla uğraşanlar, vücutlarının değişen ortama uyum sağlaması için belli yükseltilerde kamplar kurarak dinlenirler. Böyle bir uygulama olmazsa hayati tehlikeyle karşı karşıya kalırlar.
Yer Çekimi
Dünya’nın şekli kutuplarda basık, Ekvator’da şişkincedir. Bu durum, yer çekiminin Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe artmasına yol açar. Yer çekiminin artması hava basıncını artırır, azalması hava basıncını azaltır. Yer çekimi ile basınç arasında doğru orantı vardır.
Sıcaklık [Termik Etkenler]
Sıcaklığın artmasıyla hava genişler ve yükselir. Yükselen havanın yere yaptığı etkinin azalmasıyla, basınç azalır. Sıcaklığın azalmasıyla soğuyan havanın hacmi daralır ve alçalır. Alçalan havanın yere yaptığı etkinin artmasıyla basınç değerleri artar.
Isınma ve soğumaya bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine termik basınç merkezleri denir. Örneğin, Ekvator çevresi sürekli sıcak olduğundan, buralarda termik alçak basınç oluşmuştur. Kutuplar çevresi sürekli soğuk olduğundan, buralarda da termik yüksek basınç oluşur.
Sıcaklık değerlerinin gün ve yıl içinde değişmesiyle basınç değerleri de değişir. Hatta kara ve denizlerin günlük ve yıllık ısınma farkları, buralarda oluşan basınç merkezlerini de etkiler. Sıcaklık ile basınç arasında ters orantı vardır. Sıcaklık azaldıkça basınç artar, sıcaklık arttıkça basınç azalır.
Örnek: Aşağıdakilerden hangisi, bir merkezdeki hava basıncının gün içinde değişmesinin nedenlerinden biridir?
A) Yükseltinin deniz seviyesine yakın olması
B) Hava sıcaklığının değişmesi
C) Doğu boylamlarında bulunması
D) Kuzey enlemlerinde bulunması
E) Yüz ölçümünün küçük olması
Çözüm: Bir merkezdeki hava basıncının gün içinde değişmesini sağlayan temel etken sıcaklığın değişmesidir. Çünkü sıcaklığın artmasıyla hava genişler ve yükselir. Yükselen havanın yere yaptığı etkinin azalmasıyla, basınç azalır. Sıcaklığın azalmasıyla soğuyan havanın hacmi daralır ve alçalır. Alçalan havanın yere yaptığı etkinin artmasıyla, basınç değerleri artar. Bir merkezin yükseltisi ve enlemi gün içinde değişmediğinden A ve D seçenekleri, merkezin boylamı ve yüz ölçümü zaten hava basıncını etkilemediğinden, C ve E seçenekleri günlük basınç değişiminin nedeni değildir. Cevap B
Dinamik Etkenler
Hava kütlelerinin alçalarak yığılması veya yükselerek seyrekleşmesi basıncın artmasına veya düşmesine yol açar. Örneğin, troposferin üst kısımlarında, Ekvator`dan kutuplara doğru giden hava akımları, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönme hareketinin etkisiyle, 30° enlemleri civarında alçalarak yüksek basınç kuşağı oluşturur. Bununla birlikte, kutuplardan ve orta enlemlerden gelen hava akımları da, 60° enlemleri civarında karşılaşarak, yükselici hava hareketlerine neden olur ve alçak basınç kuşağı oluşturur. Bu şekildeki hava hareketlerine bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine de dinamik basınç merkezleri denir.
Yeryüzündeki bazı basınç merkezleri yıl boyunca ortadan kalkmaz. Bu tür basınç merkezlerine sürekli basınç merkezleri denir. Kutup noktaları çevresindeki termik yüksek basınç kuşakları, Ekvator çevresindeki termik alçak basınç kuşağı, 30° enlemleri çevresindeki dinamik yüksek basınç merkezleri ile 60° enlemleri çevresindeki dinamik alçak basınç merkezleri sürekli basınç merkezleridir. Kuzey Yarım Küre’de 30° enlemleri çevresinde oluşmuş Hawaii ve Asor yüksek basınç alanları ile 60° enlemleri çevresinde oluşmuş Aleut ve İzlanda alçak basınç alanları sürekli basınç alanlarına verilebilecek örneklerdir.
Yeryüzündeki bazı basınç merkezleri mevsimlik oluşur. Yazın ısınan karalar genellikle alçak basınç alanı hâline gelirken, daha serin olan denizler yüksek basınç alanı olur. Kışın durum tersine döner. Termik kökenli bu tür basınç merkezlerine mevsimlik (yarı sürekli) basınç merkezleri denir.
