Yeryüzü, çeşitli iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle sürekli olarak şekillenmektedir. Bu dış kuvvetlerin başında gelen **aşınma (erozyon) ve çözünme (ayrışma)** süreçleri, iklim ve kayaç yapısıyla yakından ilişkilidir. **Fiziksel (mekanik) aşınma**, sıcaklık farkları, buzlanma ve bitki kökleri gibi etkenlerle kayaçların fiziksel olarak parçalanmasıdır. Bu tür aşınma, günlük ve yıllık sıcaklık farklarının fazla olduğu karasal ve çöl iklimlerinde daha yaygındır. **Kimyasal çözünme** ise, suyun kayaçların içindeki mineralleri eritmesi ve kimyasal yapısını bozmasıdır. Bu süreç, sıcak ve nemli iklimlerde, özellikle de kireç taşı (kalker) gibi suda kolayca çözünen kayaçların yaygın olduğu bölgelerde çok daha etkilidir. Dolayısıyla, bir bölgenin iklim koşulları ve kayaç türü, o bölgedeki yer şekillerinin nasıl oluştuğunu ve hangi hızda değiştiğini belirleyen en önemli faktörlerdendir. Örneğin, Karstik arazilerde (kireç taşı) erime sonucunda **mağara, obruk ve lapya** gibi şekiller oluşurken, volkanik kayaçların yaygın olduğu bölgelerde ise daha farklı yer şekilleri meydana gelir.

---

Çözümlü Örnek Test Soruları

---

Soru 1:

Aşağıdakilerden hangisi, kayaçların fiziksel (mekanik) yolla parçalanmasına bir örnek olarak gösterilebilir?

A) Kireçtaşının suda erimesi.
B) Kayaçlardaki minerallerin oksijenle reaksiyona girmesi.
C) Kayaçların arasındaki suyun donarak hacminin genişlemesi.
D) Volkanik kayaçların rüzgarla aşınması.
E) Kilin suyla şişerek çatlaması.

Çözüm:
Fiziksel aşınma, kayaçların kimyasal yapısı değişmeden küçük parçalara ayrılmasıdır. Suyun donarak hacminin artması ve kayaçları çatlatması, en önemli fiziksel aşınma türlerinden biridir.
Doğru cevap C şıkkıdır.

---

Soru 2:

Aşağıdaki iklim tiplerinden hangisinde, kayaçlarda **kimyasal çözünme** en hızlı gerçekleşir?

A) Soğuk ve kuru iklimler
B) Ilıman ve karasal iklimler
C) Sıcak ve nemli iklimler
D) Çöl iklimleri
E) Kutup iklimleri

Çözüm:
Kimyasal çözünme, su ve sıcaklığın etkisiyle hızlanır. Bu nedenle, sıcaklık ve nemin en yüksek olduğu ekvatoral iklim gibi sıcak ve nemli iklimlerde kimyasal çözünme en etkilidir.
Doğru cevap C şıkkıdır.

---

Soru 3:

Aşağıdaki kayaç türlerinden hangisi, kimyasal çözünmeye karşı en dayanıklı olanıdır?

A) Kireçtaşı (Kalker)
B) Granit
C) Jips
D) Kaya tuzu
E) Konglomera

Çözüm:
Kireçtaşı, jips ve kaya tuzu gibi kayaçlar suda kolayca çözünür ve kimyasal ayrışmaya karşı hassastır. **Granit** ise sert bir kayaç olup, kimyasal çözünmeye karşı daha dirençlidir.
Doğru cevap B şıkkıdır.

---

Soru 4:

Kayaçların günlük sıcaklık farklarıyla genleşip büzülerek parçalanması, hangi iklim tipinde en çok görülür?

A) Akdeniz iklimi
B) Ekvatoral iklim
C) Kutup iklimi
D) Çöl iklimi
E) Okyanusal iklim

Çözüm:
Çöl ikliminde gündüzler çok sıcak, geceler ise çok soğuktur. Bu büyük sıcaklık farkları, kayaçların genleşip büzülmesine ve fiziksel olarak parçalanmasına neden olur.
Doğru cevap D şıkkıdır.

---

Soru 5:

Bir akarsuyun, geçtiği vadinin tabanını aşındırarak vadiyi derinleştirmesi, aşağıdaki dış kuvvetlerden hangisinin sonucudur?

A) Rüzgar aşındırması
B) Buzul aşındırması
C) Kimyasal çözünme
D) Fiziksel aşınma
E) Akarsu aşındırması

Çözüm:
Akarsuyun yatağını derinleştirmesi ve genişletmesi, akarsuyun yaptığı **aşındırma** faaliyetine örnektir.
Doğru cevap E şıkkıdır.

---

Soru 6:

Türkiye’de Pamukkale travertenlerinin oluşumunda en etkili olan süreç aşağıdakilerden hangisidir?

A) Buzul aşındırması
B) Rüzgar biriktirmesi
C) Kimyasal çözünme ve çökelme
D) Fiziksel parçalanma
E) Volkanik patlama

Çözüm:
Pamukkale travertenleri, yeraltındaki sıcak suların içindeki kalsiyum karbonatın (kireç) yüzeye çıkarak çökelmesiyle oluşur. Bu, kimyasal bir çözünme ve biriktirme sürecidir.
Doğru cevap C şıkkıdır.

---

Soru 7:

Aşağıdaki yer şekillerinden hangisi, karstik arazilerde (kireçtaşı) kimyasal çözünme sonucunda oluşur?

A) Peri Bacaları
B) Moren
C) Lapya
D) Kumul
E) Mantar Kaya

Çözüm:
**Lapya**, karstik arazilerde suların kireçtaşını eritmesiyle oluşan en küçük erime çukurudur.
Doğru cevap C şıkkıdır.

---

Soru 8:

Bir bölgede rüzgarın taşıdığı kumların kayalara çarparak aşındırması, hangi iklim tipinde en çok görülür?

A) Okyanusal iklim
B) Çöl iklimi
C) Kutup iklimi
D) Akdeniz iklimi
E) Karadeniz iklimi

Çözüm:
Rüzgar aşındırması, bitki örtüsünün zayıf olduğu ve rüzgarın şiddetli estiği çöl bölgelerinde en yaygın görülen dış kuvvetlerden biridir.
Doğru cevap B şıkkıdır.

---

Soru 9:

Aşağıdaki bölgelerden hangisinde, kayaçlarda kimyasal çözünme daha az, fiziksel aşınma ise daha fazladır?

A) Amazon Havzası
B) Ekvator çevresi
C) Batı Avrupa kıyıları
D) Büyük Sahra Çölü
E) Endonezya ve Malezya

Çözüm:
Büyük Sahra Çölü’nde yağış ve nem az, günlük sıcaklık farkı ise çok fazladır. Bu durum, kimyasal çözünmeyi azaltırken, fiziksel aşınmayı hızlandırır.
Doğru cevap D şıkkıdır.

---

Soru 10:

Yüzey şekillerinin oluşumunda, hem fiziksel hem de kimyasal çözünmenin birlikte etkili olduğu yerler, aşağıdaki kayaç türlerinden hangilerinin yaygın olduğu bölgelerdir?

A) Granitler
B) Bazaltlar
C) Jipsler
D) Kumtaşları
E) Karbonatlar

Çözüm:
**Karbonatlar** (kireçtaşı) kimyasal çözünmeyle kolayca erirken, aynı zamanda fiziksel parçalanmaya da maruz kalabilirler. Bu nedenle her iki süreç de bu kayaçlar üzerinde etkilidir.
Doğru cevap E şıkkıdır.

---

Soru 11:

Aşağıdakilerden hangisi, kimyasal çözünmenin yeryüzünde meydana getirdiği yer şekillerinden biri **değildir**?

A) Mağara
B) Obruk
C) Sarkıt ve dikitler
D) Kanyon vadi
E) Delta ovası

Çözüm:
**Delta ovası**, akarsuyun taşıdığı alüvyonları denize veya göle döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşan bir yer şeklidir. Kimyasal çözünmeyle ilişkili değildir.
Doğru cevap E şıkkıdır.

---

Soru 12:

Bir akarsu yatağının eğiminin azaldığı bir yerde, akarsuyun hızının düşmesiyle taşıdığı malzemeleri biriktirmesi hangi sürece örnektir?

A) Aşınma
B) Çözünme
C) Erozyon
D) Biriktirme
E) Taşınma

Çözüm:
Akarsuyun hızının azalmasıyla birlikte taşıma gücü de azalır ve bu durum, malzemelerin biriktirilmesine neden olur.
Doğru cevap D şıkkıdır.

---

Soru 13:

Aşağıdaki kayaç türlerinden hangisi, suya karşı en dirençli olduğu için genellikle yüksek ve sarp dağlık alanları oluşturur?

A) Granit
B) Jips
C) Bazalt
D) Kireçtaşı
E) Kiltaşı

Çözüm:
Granit, çok sert bir kayaç olup suya ve kimyasal çözünmeye karşı oldukça dirençlidir. Bu nedenle dağlık alanlarda genellikle granit masifleri görülür.
Doğru cevap A şıkkıdır.

---

Soru 14:

“Bitki köklerinin kayaç çatlaklarına girmesi ve büyüyerek kayaçları parçalaması” Bu süreç, aşağıdakilerden hangisiyle daha çok ilgilidir?

A) Kimyasal ayrışma
B) Rüzgar aşındırması
C) Biyolojik (Organik) çözünme ve aşınma
D) Kimyasal çökelme
E) Buzul aşındırması

Çözüm:
Canlıların (bitkiler, hayvanlar) kayaçlar üzerindeki fiziksel veya kimyasal etkisi, **biyolojik** veya organik aşınma/çözünme olarak adlandırılır.
Doğru cevap C şıkkıdır.

---

Soru 15:

Aşağıdaki yeryüzü şekillerinden hangisinin oluşumunda, hem akarsu aşındırması hem de kimyasal çözünme birlikte etkili olmuştur?

A) Sirk buzulu
B) Hörgüç kaya
C) Kanyon vadi
D) Moren
E) Kumul

Çözüm:
**Kanyon vadiler**, genellikle kurak ve yarı kurak bölgelerde, akarsuyun aşındırmasıyla oluşan derin ve dik yamaçlı vadilerdir. Ancak, karstik bölgelerde (kireçtaşı) akarsuyun hem aşındırması hem de kimyasal çözünmesi sonucunda oluşurlar.
Doğru cevap C şıkkıdır.