YAPISI BAKIMINDAN CÜMLELER
Yapısına göre cümlelere geçmeden önce “temel cümle” ve yan cümlecik” kavramlarının bilinmesi gerekir.
- Temel Cümle: Bir cümlenin ana yargıyı bildiren ve en önemli ögesi durumundaki yüklem “temel cümle”yi ifade eder.
- Yan Cümlecik: Ana yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir ögesi durumunda olan ve “çekimli fiil” veya “fiilimsi” ile kurulu cümleciktir. Sınavlarda kaç “yan cümlecik” vardır ifadesi bir bakıma yüklemin dışında kaç fiilimsi ya da yüklem özelliği göstermeyen kaç çekimli fiil vardır demektir.
Yan cümleciğin göreviyle ilgili sorularda önce cümlenin ögeleri bulunur, sonra fiilimsinin hangi ögenin içinde yer aldığına bakılır, fiilimsi hangi ögenin içindeyse yan cümlenin görevi o ögedir.
Örneğin, fiilimsi öznenin içindeyse yan cümlecik özne görevinde olur.
Aşağıda verilen cümlelerde yarı cümleciğin hangi öge olduğu belirtilmiştir.
Cümleler, yapısına göre “basit”, “birleşik”, “sıralı” ve “bağlı” olmak üzere dörde ayrılır:
1) Basit Cümle
- Tek duygu ve düşünceyi anlatan içinde tek bir yargı olan cümle türüdür.
- Basit cümlelerde tek yüklem bulunur.
- Basit cümlede temel cümle dışında başka bir yargı bildiren (koşul kipi, fiilimsi-yan cümle) buluruz.
- Umut, fakirin ekmeğidir. (Yüklem)
- Kalem, kılıçtan keskindir.
- Ben sende bütün aşklarımı temize çektim.
- Mustafa Kemal ülkü olmuş
Uzak yakın bütün bayraklarda
2) Birleşik Cümle
Tek bir temel cümle ve içinde yan cümleciğin bulunduğu cümle türüdür.
Birleşik cümlede de tek yüklem vardır.
Yan cümleciğin duruma göre 4’e ayrılır:
Girişik Birleşik Cümle: Yan cümlecik bu tür cümlelerde fiilimsilerden kurulur. Tek yüklemin ve yüklem dışında fiilimsinin yer aldığı birleşik cümle türüdür.
Sandıklı’yı geçer geçmez (Fiilimsi) başlar (Yüklem) Akdeniz havası.
- Biz yoldan uzaklaştıkça patika belirsizleşti.
- Söz söyleyen yoktur sözüm üstüne.
- Mustafa Kemal barış olmuş,
Gürül gürül akan ırmaklarda. - Mustafa Kemal özgürlük olmuş,
Özgürlük diye çarpan yüreklerde - Mustafa Kemal bereket olmuş,
Uzanıp giden bu topraklarda - Mustafa Kemal türkü olmuş,
İnanmış dudaklarda
1. Fiilimsi yüklemin kendisinde ise yüklem temel cümle olduğu için cümlede başka fiilimsi yoksa o cümle girişik birleşik cümle olmaz.
- Öğrencinin amacı; öğrenmektir. (yüklem)
2: Yüklemde yer almayan “mı, rni” şart ya da zaman anlamı kattığı zaman “birleşik yapılı cümle” oluşturur çünkü bu durumdaki “mı, mi” sözcüğe “zarf-fiil” özelliği kazandırır.
- Kanayan bir yara gördüm mü yanar ta ciğerim. (gördüğümde)
İç İçe (Kaynaşık) Birleşik Cümle: Yan cümlecik genelde nesne olur fakat “özne” ve “dolaylı tümleç” de olabilir.
- Atatürk,“Hayatta en hakiki yol ilimdir (Yan Cümlecik), fendir. (Yüklem)” der. (Nesne)
- “Ölüm korkusu ölümden daha korkunçtur.” çok doğru bir sözdür. (Özne)
- “Yalnız dert çeken derdi bilir.” derler. (Nesne)
Koşullu (Şartlı) Birleşik Cümle: Temel cümleye şartla bağlanan yan cümleciğin olduğu cümle türüdür. Yan cümle genellikle -sa,-se” kipiyle çekimlenir. Koşul bildiren yan cümleler genellikle temel cümlenin “belirteç (zarf) tümleci” olur.
- “ Sen gidersen (Yan cümlecik) / çiçeklerim kurur. (temel cümle)
- Ben gülersem gözleri tatlı tatlı gülümser.
- Ben mahzunca durursam yüreciği yarılır.
- Toprağa bakarsam dua alırım.
- Bıçak soksan gölgeme kanım sıcacık damlar.
İlgi Cümlesi (“ki”li Birleşik Cümle): İlgi cümlelerinde çekimlenmiş bir eylemden oluşan yan cümle temel cümleye “ki” bağlacı ile bağlanır. “ki” bağlacı iki yargıyı ya da fiili birbirine bağlar. “ki” bağlacından önce gelen fiil temel cümledir ve “yüklem” olur, “ki” bağlacından sonra gelen bölüm yan cümle olur ve genellikle temel cümlenin nesnesi olur. “ki” bağlacından sonra gelen bölüm fiilimsiden oluşan yan cümlecik biçimine getirilebilir.
- Duydum ki (Ternel c.) unutmuşsun gözlerimin rengini. (Yan cümlecik)
Yukarıdaki dizeyi “Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum.” biçimine getirilebilir, yan cümlecik “nesne” görevindedir.
- Desem ki vakitlerden bir nisan akşamıdır.
- Kim derdi ki bir tanem bir gün ayrılacağız?
- Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.
3) Sıralı Cümle
- Tek başına yargı bildiren ve bir anlam bütünlüğü içinde yan yana sıralanan, iki veya daha fazla cümlenin oluşturduğu cümleler topluluğudur.
- Sıralı cümlelerde birden çok yüklem vardır.
- Sıralı cümlelerde yüklemler virgül veya noktalı virgüllerle ayrılır.
Bağımlı Sıralı Cümle: Öge ortaklığı olan sıralı cümlelere “bağımlı sıralı cümle” denir. Bir öge ortak olabildiği gibi birden çok öge de ortak olabilir. Özne, nesne ve tümleçler ortak olabildiği gibi yüklemler de ortak olabilir.
- Güvenme varlığa, düşersin darlığa. (Özne ortak)
- Tuttu, fırlattı kalbimi, ezdi, üstünü çiğnedi. (Özne ve nesne ortak)
- Sabahleyin gökyüzü açıktı, ufuk parlaktı. (Zarf tümleci ortak)
- Bozuk bir saattir yüreğim, hep sende durur. (Özne)
- Köyde kendimize atlar yapar, cirit oynar, yarışa çıkardık. (Dolaylı tümleç ortak)
- Kara tren gecikir, belki hiç gelmez. (Özne)
- Sinema gerçeği gösterir, roman anlatır. (Nesne)
Bağımsız Sıralı Cümle: Öge ortaklığı olmayan sıralı cümlelere “bağımsız sıralı cümle” denir. Sıralı cümleyi oluşturan yüklemlerin nesnesi, öznesi ve tümleçleri tümüyle farklıdır.
- Yarım hekim candan eder, yarım hoca dinden eder.
- Bülbüller ötüyor, mandıranın köpekleri havlıyordu.
- Delikanlılar askere gitti, köylüler bir şey ekemedi.
- Gün bitti, ağaçta neşe söndü.
- Ak gün ağartır, kara gün karartır.
- Çocuk ders çalışıyor, adam radyo dinliyordu.
4) Bağlı Cümle
Birden fazla yüklemin olduğu, yüklemlerin birbirlerine bağlaç ile bağlandığı cümle türüne “bağlı cümle” denir. Bağlı cümleler de sıralı cümleler gibi “bağımlı” ve ”bağımsız” olarak sınıflandırılabilir. Sıralı cümleden farkı yüklemlerin bağlaç ile birbirine bağlanmasıdır.
- Ne sen Leyla’sın ne de ben Mecnun’um.
- Gidiyorum fakat yarın geleceğim.
- Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli.
- Ne şair yaş döker ne âşık ağlar.
Bazı cümle türlerinde birleşik, sıralı, bağlı cümleler iç içe olabilir, bu tür cümlelere “karma cümle” adı verilir.“Seni düşündükçe deliriyorum, içimden çok şey geçiyor ama hiçbirini yapamıyorum.” bu cümlede seni “düşündükçe” sözcüğü fiilimsi olduğu için girişik birleşik cümle, yüklemler “ama” bağlacı ile bağlandığı için bağlı cümle, en az iki
yüklem olduğu için sıralı cümle özelliği var. Yapısına göre farklı cümle türleri iç içe olduğu için bu cümleye “karma cümle” diyebiliriz.
