Orta Asyada Kurulan İlk Türk Devletleri 6. Sınıf Sosyal

Bu konu ile Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinin coğrafi, siyasal, ekonomik ve kültürel özelliklerine ilişkin çıkarımlarda bulunacağız.

Destanlara Konu Olan Orta Asya ilk Türk Devletleri

• İskitler (Sakalar): 
• Asya Hun Devleti (MÖ 220-MS 216)
• I. Göktürk Devleti (MS 522-MS 659)
• II. Göktürk Devleti (MS 682 – MS 744)
• Uygur Devleti (MS 745 – MS 840)

İskitler (Sakalar) : 

• Tarihte bilinen, Karadeniz’in Kuzeyinde yaşayan ilk Türk topluluğudur. En önemli hükümdarı Alper Tunga ‘dır.
• Kadın-erkek eşitliği görülürdü. İlk kadın hükümdar “Tomris” İskit hükümdarıdır.
• Altın işlemeciliği yaptıklarından dolayı “Bozkırın Kuyumcuları” olarak da bilinirler.
• Şu ve Alper Tunga Destanları bu topluluğa aittir.
• Atı ilk evcilleştiren İlk “Balbal” örneklerini veren tekerliği ilk kullanan ve ilk göç eden Türk topluluğudur.

Şu Destanı:

• Büyük İskender ile İskitler arasındaki mücadeleleri konu alır.
• Alper Tunga Destanı:
• İran(Pers) ile İskitler arasındaki savaşlardan bahseder.

Asya Hun Devleti (MÖ 220-MS 216)

• İpek Yolu’na hakim olan ve tarihte kurulan ilk Türk devletidir. Bilinen ilk hükümdarı Teoman‘dır.
• Çinliler ile yoğun mücadeleler yaşandı. Çinliler Hun akınlarını durdurmak için Çin Seddi‘ni inşa etmişlerdir.
• En parlak zamanını Mete Han zamanında yaşadı.

Mete Han:

• Çini yenilgiye uğratarak vergiye bağlamış fakat Çin’e yerleşmemiştir. Çünkü Çin nüfusu fazla olduğu için Türklerin asimile olmasından korkmuştur.
• Devlet Yönetimi İçin; Kurultay ve İkili Sistem,
• Ordu Yönetimi İçin; Onluk Sistem getirerek yönetimlerini kolaylaştırmıştır.
• Türk boylarını tek bir bayrak altında toplamıştır.

Bilgi: İkili Sistem ile ülkenin bütünlüğü ve güvenliği sağlanırdı. Bu sistemde devlet Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılırdı. Doğu’da Hakan, Batı’da ise Hakan’ın kardeşi ya da akrabası bulunurdu.

• Bugünkü Türk Kara Kuvvetleri’nin kuruluş tarihi Mete Han’ın tahta çıkış tarihi olarak kabul edilmiştir. (MÖ 209)
• Mete Han öldükten sonra devlet ikiye ayrılmış daha sonra Çin egemenliğine girmek istemeyen kavimler batıya göç ederek Kavimler Göçü‘nü başlattı.
• Çin’in hakimiyetinde yaşamak istemeyen Türkler MS 375 yılında Orta Asya’dan başlayıp, Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya doğru göç etmeye başladılar. Önlerine çıkan kavimlerle çatışmalara girerek onları Avrupa’ya doğru itmeye başladılar. Bunun sonucunda Kavimler Göçü yaşandı.

Kavimler Göçünün Sonuçları:

• Bugünkü Almanya, İtalya, İspanya ve İngiltere gibi devletlerin temelleri atıldı.
• Roma İmparatorluğu Doğu(Bizans) ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
• Avrupa’da Türk devletleri kurulup Türk kültürü geniş coğrafyaya yayılmaya başladı.
• Avrupa’da merkezi krallıkların zayıflaması sonucu Derebeylik (Feodalite) rejimi kuruldu.
• Hristiyanlık dini Avrupa’ya gelen kavimler arasında yayılmaya başlandı.
• İlkçağ kapandı, Orta Çağ başladı.

Türkler sadece Çin’in baskısından dolayı değil; İklim şartları, Kuraklık, Hayvanlarını beslemek için otlak arayışı kendi aralarındaki mücadeleler ve Cihan(dünya) hakimiyeti için fetih arzusu gibi etmenlerden dolayı da göç etmişlerdir. Hunlar ‘ın ve diğer Türk boylarının bazıları göç etmesine rağmen Orta Asya’da diğer Türkler de varlıklarını sürdürmüşlerdir.

I. Göktürk Devleti (MS 522-MS 659)

Bumin Kağan önderliğinde Ötüken merkezli kurulmuştur.

• Türk adıyla kurulan
• Bizans’a elçi gönderen
• Parayı kullanan

İlk Türk devletidir.

En parlak zamanlarını Mukan Kağan zamanında yaşamışlar olup, kendisi öldükten sonra ikiye ayrılıp Çin’in esareti altına girmişlerdir.

I. Göktürk Devleti yıkılınca Türkler Çin’in esareti altına girmiştir. Bu esaretten kurtulmak isteyen Kürşad ve 39 askeri Çin’e baş kaldırmıştır. 40 kişinin yaktığı bu bağımsızlık ateşi dilden dile, ilden ile yayılarak II. Göktürk Devleti’nin kurulmasını sağlamıştır.

II. Göktürk Devleti (MS 682 – MS 744)

Başkent Ötüken olmak üzere Kutluk (İlteriş) Kağan tarafından kurulmuştur. Kutluk Kağan devleti yeniden toparladığı için kelime anlamı derleyen, toparlayan anlamında olan “İlteriş” ünvanlıyla da anılmıştır.

En önemli hükümdarları Bilge Kağan ve Kültigin ‘dir. Önemli devlet adamı ise Vezir Tonyukuk (Bilge Kağan’ın Hocası)

Belgelerle ilkleri:

Göktürk Alfabesi:

Türk tarihinde ilk kez 38 harften oluşan milli bir alfabe kullanmışlardır.

12 Hayvanlı Türk Takvimi:

Türk tarihinde ilk kez takvimi kullandılar.

Orhon Yazıtları “sonsuzluğa Yükselen Taşlar”

Türk tarihine ait ilk yazılı ve ilk milli eserler olup, Türk adının geçtiği ilk metindir.

• Bilge Kağan
• Kültigin
• Vezir Tonyukuk

adına dikilmiştir.

Yazıtların sonsuza kadar kalması dileğiyle Bengü Taşları da denilmektedir. Adından da anlaşıldığı üzere şuan Moğolistan topraklarında varlıklarını sürdürmektedir.

Uygur Devleti (MS 745 – MS 840)

Kutluk Bilge Kül Han tarafından 745 yılında kuruldu. Önce Ötüken merkezli kurulmuş olup, sonra Kutluk Bilge Kül Han tarafından devletin başkenti Karabalasagun’a (Ordubalık) taşınmıştır. Göç ve Türeyiş Destanı Uygurlara ait olup, budestanlar başkentleri Ötüken ‘den tarım topraklarına göçü konu almaktadır.

Göktürkler ‘den sonra 18 harften oluşan Uygur Alfabesini icat etmişlerdir.

Kırgızlar tarafından yıkılmışlardır.

• Din değiştiren
• Başkenti değiştiren
• Töreyi yazılı hale getiren
• Matbaayı kullanan
• Yerleşik yaşama geçen
• Minyatür, fresk sanatını kullanan
• Şehir ve Kasabalar kuran

İlk Türk Devleti’ dir.

Mani Dinin Benimsenmesi Sonucu:

• Bu dine göre et yemek yasak olduğu için Uygur Türkleri hayvancılıktan tarıma yönelirler. Böylece tarımla birlikte yerleşik yaşama geçmişlerdir.
• İlk Türk şehir ve kasabaları kurarak, tapınak saray mimarisi ve bunlara bağlı olarak kalıcı sanat eserleri vermeye başlamıştır.

Not: Uygurlar, dokuz boydan oluştuğu için “Dokuz Oğuz” olarak da bilinmektedir.

Destanlaşan Mete: Oğuz Kağan Destanı

• Oğuz Kağan çağırdı Kurultayı, Bey geldi, halk geldi selam verdi herkes oturdu, Oğuz Kağan büyük otağa…
• Halk oturdu sofraya ne kımızlar içtiler, ne tatlılar yediler, Toy bitince Oğuz Kağan verdi buyruğu; “Ey benim beylerimle İlimin ey budunu!
• Sizlerin başınıza, ben oldum artık kağan,
• Elimizden düşmesin ne yayımız ne kalkan!
• Kurumuz olsun sizin, kutlu devletimizin,
• Soyunuzdandır bizim, tohumu neslimizin!
• Tanrı buyurmuş size ‘Yeryüzünü al’ diye…
• Oğuz böldü yurdunu verdi evlatlarına. Dedi Ey Oğullarım, ne vuruşmalar gördüm, ne çok sınırlar aştım, ne okları fırlattım, ne çok atla yürüdüm. Ben ödedim çok şükür, borcumu Gök Tanrı’ya, veriyorum artık ben, sizin olsun bu yurdum” …(Oğuz Kağan Destanından alıntı)

Demirci Ustası Göktürkler: Ergenekon Destanı

…kendileri ve sürüleri o denli çoğaldı ki Ergenekon’a sığamaz oldular. Çare bulmak için kurultay topladılar. Dediler ki: “Atalarımızdan işittik; Ergenekon dışında geniş ülkeler, güzel yurtlar varmış. Bizim yurdumuz da eskiden o yerlerde imiş. Türkler, kurultayın bu kararı üzerine, Ergenekon’dan çıkmak için yol aradılar; bulamadılar. O zaman bir demirci dedi ki: “Bu dağda bir demir madeni var. Yalın kat demire benzer. Demirini eritsek, belki dağ bize geçit verir.” Gidip demir madenini gördüler… Tanrı’nın yardımıyla demir dağ kızdı, eridi, akıverdi. Bir yüklü deve çıkacak denli yol oldu.

Sonra gök yeleli bir Bozkurt çıktı. Türkler, Bozkurt’un önderliğinde, o kutsal yılın kutsal ayının kutsal gününde Ergenekon’dan çıktılar… (Ergenekon Destanı’ndan alıntı)

Bilgi: Destanlar sözlü kaynaklardır. Sonradan yazıya aktarılmıştır. Destanlar kopuz eşliğinde şiirsel bir tarzda söylenirdi.

Kaynaklarla Çıkarım Yapıyorum:

Aşağıda, “Devlet Yönetimi, Din ve İnanış, Ekonomik Yapı ve Toplumsal Yapı” ile ilgili bilgilere destanlar içerisindeki bilgiler kullanılarak ulaşılmıştır. Bu bilgiler Orta Asya’da kurulan İlk Türk devletlerinin birçoğunun coğrafi, siyasal, ekonomik ve kültürel özellikleri açısından benzer olduğunu göstermektedir.

Devlet Yönetimi (Siyasi Yapı)

Devletin basında “Hakan (Kağan)” bulunurdu. Hakan devleti yönetme yetkisini tanrıdan alır ve bunu bir borç bilir. Eski Türklerde bu yetki “kut” olarak isimlendirilmiştir. Bu yetki kişiye değil aynı soydan gelen aileye verilir. Kimin han olacağını ise Hakan’ın çadırında toplanan Boy Beyleri ve halkın içinden seçilen kişilerin oylarıyla belirlenirdi. Çünkü yönetim, hâkimiyetin çoğunluğunun Hakan’da olup, beyler ve halk arasında paylaşılmıştır.

Cihan Hâkimiyeti: Gök Tanrı’nın buyruğu ile “Yeryüzünü al” demesi Türklerde dünya hâkimiyeti düşüncesinin göstergesidir.

Veraset Sistemi: Devletin yönetimi aynı soydan gelenlerindir anlayışı ile ülkeyi oğulları arasında paylaştırması bu sistemin görüldüğünü göstermektedir. Bu durum kardeşler arasında taht kavgasına neden olabilmektedir.

Kurultay: Beylerin, halkın katılımıyla her türlü devlet işleri konuşulup son sözün Hakan’a ait olduğu danışma meclisidir. Kağan olmadığında eşi “Hatun” bu meclise başkanlık ederdi.

Din ve İnanış

Orta Asya Türkleri genel olarak Gök Tanrı inancınsa sahipti. Bunun yanında kam (şaman) adı verilen din adamlarının varlığı da gözlenmektedir. Uçmağ ( Cennet) ,Tamu (cehennem) gibi kavramların olması ölümden sonraki hayata inandıklarını gösterir.

Uygur Türklerinde ise Mani dininin benimsendiği görülmektedir.

Ekonomik Yapı

İklim ve coğrafi etkenler göçebe hayata, göçebe hayat ise hayvancılıkla uğraşmalarına neden olmuştur.

Buna bağlı olarak hayvanların yününden dokumacılık (halı, kilim), derilerinden dericilik yaparak ticari gelir sağlamışlardır.

Bunun dışında halktan ve diğer devletlerden (Çin) alınan vergiler önemli bir yere sahipti. Tudun adı verilen vergi toplamakla görevli kişiler tarafından yapılır ve devlet ekonominse katkı sağlardı.

Demir işlemeciliğinde usta olan Türkler hem kendi silahlarını yapar hem de ihtiyaç fazlasını satardı.

Uygurlarla birlikte tarımsal etkinliklerin başlaması ekonomide tarımın varlığını da göstermektedir.

Toplum Yapısı

Türklerde toplum yapısı incelendiğinde; töre yani yazılı olmayan hukuk kurallarına göre toplumdaki kişilerin ilişkileri düzenlenirdi. Töre kurallarına Hakan basta olmak üzere herkes uyardı.

Bunun yanında toplum içi dayanışma ve yardımlaşma Türk toplumunu daima birlik içinde tutan önemli bir etkendi.