EŞEYLİ VE EŞEYSİZ ÜREME ÇEŞİTLERİ
- Canlıların neslini devam ettirebilmesi için kendisine benzer bireyler oluşturmasına üreme denir.
- Üreme canlının yaşaması için değil, neslin devamı için şarttır.
- Canlılarda eşeyli ve eşeysiz üreme olmak üzere 2 çeşit üreme görülür.
- Eşeyli üreme kalıtsal çeşitlilik sağladığı için ortama daha dayanıklı bireylerin oluşmasını sağlar Bu yüzden canlıların büyük bir çoğunluğunda eşeyli üreme görülür.
- Bitkilerde ve mantarlarda hem eşeyli hem de eşeysiz üreme görülür Ancak bazı canlılarda sadece eşeysiz üreme görülürken bazı canlılarda da sadece eşeyli üreme görülür Örneğin amip ve öglena sadece bölünerek eşeysiz ürer
- Bütün omurgalı hayvanlar ise sadece eşeyli yolla ürerler.
EŞEYSİZ ÜREME
- Tek atadan yavru oluşumu görülür
- Temeli mitoz bölünmedir
- Kalıtsal çeşitlilik yok, oluşan bireyler ata canlıyla aynı genetik yapıdadır (Partenogenez hariç)
- Üreme hızı yüksektir.
- Evrimi desteklemez.
- Yeni ortama dayanıklılığı arttırmaz.
EŞEYSİZ ÜREME ÇEŞİTLERİ
1. Bölünerek Üreme:
Tek hücrelilerde görülen en basit üreme şeklidir. Bakterilerde, amip, öglena ve paramesyumda görülür Öglenada boyuna, paramesyumda enine, amipte her yönden bölünme görülebilir.
2. Tomurcuklanma:
Bazı canlıların vücudunda tomurcuk benzeri çıkıntılar oluşur Bu tomurcuklardan oluşan yeni bireyler ana canlıdan ayrı yaşayabileceği gibi ana canlıyla beraber koloni oluşturarak ta yaşayabilir Tomurcuklanma maya mantarlarında (bira mayası) ve omurgasız hayvanlardan hidrada görülebilir.
3. Vejetatif Üreme:
Bazı bitkiler eşeyli üremenin yanı sıra bir eşeysiz üreme çeşidi olan vejetatif üremeyle de çoğalabilir. Bu yöntemde bitkinin gövde, dal ve yaprak gibi kısımlarının köklenmesiyle yeni bitkiler elde edilebilir. Vejetatif üreme tohumla üremeye göre daha kısa sürede gerçekleşir Örneğin çilekte sürünücü gövdeyle, patateste yumruyla, muzda rizom gövdeyle, kavak ve söğütte çelikle üreme şeklinde bir vejetatif üreme görülür. Begonya gibi saksı bitkilerinde de çelikle üreme görülür. Kısacası bitkinin vücut parçalarından mitoz bölünmeyle yeni bitki elde edilmesidir Çelikle üremenin bir başka çeşidi de aşılamadır Aşılama olayı iki bitki parçasının kaynaştırılıp birleştirilmesidir Örneğin verimsiz olan bir elma ağacının dalı kesilerek verimli olan bir elma ağacının dalı (aşı) ile kaynaştırılır Böylece aşının büyümesiyle verimli bitki elde edilmiş olur.
Bitkilerde tohumla üreme bir eşeyli üreme çeşididir Çünkü tohum mayoz ve döllenme olayları sonucunda oluşur Bu yüzden tohumla üremede oluşan yeni bitkinin genetik yapısı ana bitkiden farklıdır.
Bir bitkinin özelliklerinin korunarak aktarılması için eşeysiz üreme yöntemiyle (vejetatif üreme) çoğaltılması gerekir.
Bir başka vejetatif üreme çeşidi de doku kültürü yöntemidir. Bu yöntemde bitkiden alınan bir vücut hücresi laboratuarda bölünmeye uğratılarak kallus denen hücre kümesi oluşturulur Kallusa büyüme ve gelişmeyi uyaran hormon verilerek yeni bitki elde edilir.
4. Sporla Üreme: Sporlar, elverişsiz koşullara dayanıklı olan özelleşmiş hücrelerdir. Örneğin mantarların sporları, buzdolabında bile bazen çoğalıp küflenmeye sebep olabilir. Sporlar “n” kromozomludur ve döllenme yetenekleri yoktur. Sporla üreme plazmodyumda, mantarlarda ve çiçeksiz bitkilerde (eğrelti otu ve kara yosunu) görülür.
5. Rejenerasyonla üreme: Rejenerasyon bazı canlılarda bir yenilenme şekliyken, bazı canlılarda ise bir üreme şeklidir. Örneğin kertenkelenin kuyruğunu onarması bir yenilenmedir. Ancak deniz yıldızı ve planaryada kopan parça onarıldığı gibi kopan parçanın farklılaşmasıyla yeni birey de oluşur. Yani deniz yıldızı ve planaryada rejenerasyon bir üreme çeşididir
EŞEYLİ ÜREME
- İki atadan yavru oluşumu görülür
- Temeli mayoz ve döllenmedir
- Kalıtsal çeşitlilik var, oluşan bireyler ata canlıdan farklı genetik yapıdadır.
- Üreme hızı düşüktür
- Evrimi destekler
- Yeni ortam şartlarına dayanıklılığı arttırır
Hermafroditlik (Erselik):
Hem yumurta hem de sperm hücrelerinin aynı birey tarafından oluşturulması esasına dayanan eşeyli üreme şeklidir. Hermafrodit olan yassı solucanlarda yumurta ve sperm hücreleri aynı zamanda oluşturulduğu için kendi kendini dölleyebilir. Öte yandan hermafrodit olan halkalı solucanlarda yumurta ve sperm farklı zamanlarda oluşturulur. Böylece birey kendi kendini döllemez, başka birey tarafından döllenir. Burada amaç kalıtsal çeşitliliği arttırarak daha dayanıklı bireyler oluşturmaktır Ancak birey kendi kendini döllese de yine çeşitlilik sağlanır ama nispeten daha az çeşitlilik sağlanmış olur. Sonuçta aynı bireyin gametleri bile mayozla oluştuğu için aynı genetik yapıya sahip değildir. Hermafroditlerin bir başka örneği de tohumlu bitkilerdir. Aynı bitki hem polen hem de yumurta oluşturarak kendi kendini dölleyebilir. Tohumlu bitkilerin bazı türlerinde polen ve yumurtalar farklı zamanlarda oluşturulur Ayrıca bazılarının başçık kısımları çok kısa olduğu için kendi kendini dölleyemez. Burada da yine amaç yabancı tozlaşmayla kalıtsal çeşitliliği arttırıp ortama daha dayanıklı bireyler oluşturmaktır.
Konjugasyon:
Genetik özellikleri farklı olan aynı türden iki hücrenin arasında sitoplazmik köprü aracılığıyla gen aktarılması olayıdır Bakterilerde ve paramesyum da görülür. Bakterilerin bazılarında kalıtım maddesini taşıyan DNA’nın dışında, plazmit DNA denen küçük halkasal bir DNA daha bulunur. Plazmit olumsuz çevre şartlarına dayanıklılık sağlar Örneğin bir bakteri X antibiyotiğine dirençli plazmite sahip olup aynı türden olan diğer bir bakteri bu plazmite sahip değilse, X antibiyotiğine dirençli plazmiti taşıyan bakteri plazmidini kopyalayarak bir örneğini diğer bakteriye aktarır Böylece her iki bakteride X antibiyotiğine dirençli hale gelir Bakterilerde konjugasyon F+ plazmidinden (plazmit taşıyan) F’ plazmidine (plazmidi olmayan) doğru tek yönlü gerçekleşir.
