a) Yer’in İç Yapısı Nasıldır?
Yer, birbirinden farklı iç içe geçmiş katmanlardan meydana gelmiştir. Geosfer adı verilen ve kimine göre bir elmayı kimine göre de bir soğan kabuğunu andıran bu katmanlardan en üstte olanına yer kabuğu onun altındakine ateş küre de denilen manto ve en içtekine de, çekirdek (ağır küre) adı verilmektedir. Yerkürenin yarıçapı yaklaşık olarak 6370 km olup ortalama özgül ağırlığı da 5,517 gr/cm3‘tür.
Bu yapının başlıca tabakaları ve özellikleri şunlardır:
1. Yerkabuğu
- Yoğunluğu ve kalınlığı en az olan bu katmana Litosfer ya da taş küre de denir.
- Litosfer, Dünya hacminin % 2’sine, kütlesinin ise % 4’üne sahiptir.
- Sial ve sima olmak üzere iki bölümden meydana gelir.
- Kalınlığı 60-70 km’lere kadar iner.
Sial’in özellikleri şunlardır:
- Silisyum ve alüminyum elementlerinden meydana gelir.
- Yer`in en üst ve en hafif olan katmanıdır. Yoğunluğu 2.7 gr/cm3‘tür.
- Kalınlığı 30 ilâ 50 km’ler arasındır. Dağlar ve karalar altında kalınlığı fazla iken okyanus ve denizler altında incelerek zamanla bazı okyanus tabanlarında ortadan kalkar.
- Tortul, başkalaşım ve püskürük taşlardan meydana gelmiş olan bu katmana, sahip olduğu özellikler nedeniyle granit ya da kıtasal kabuk adları da verilir.
Sima’nın özellikleri:
- Kalınlığı 4-12 km’ler arasında olup yoğunluğu 3 gr/cm3‘tür.
- Çoğunlukla okyanus tabanlarını oluşturur.
- Magmanın üzerinde yüzer ve hareket halindedir.
- Silisyum ve magnezyum elementlerinden oluşmuştur.
- Sahip olduğu özellikler nedeniyle Sima’ya bazalt ya da okyanusal kabuk adları da verilir.
- Sima okyanus tabanlarındaki lavların yayılmasıyla oluşmuştur.
2. Manto
Alt ve üst olmak üzere iki kısımdan meydana gelen mantoya ateş küre ya da pirosfer denir.
- Üst manto yüksek sıcaklık nedeniyle akıcı bir yapıda olup ergimiş haldedir. Bu kısma astenosfer de denir. Akışkan ve hareketli bir yapıda olan bu kısım yer kabuğunun hareket etmesine neden olur. Mantodaki bu hareketlere konveksiyonel hareket denir. Bu durum da yeryüzünde depremlere, volkanizmaya, dağ ve kıta oluşumlarına neden olur.
- Yer hacmimin % 80’ini oluşturan mantonun yoğunluğu 3.3 ilâ 8 gr/cm3, sıcaklığı ise 1000 ilâ 3700 °C’ler arasındadır.
- İçerisinde silisyum, alüminyum, demir, nikel ve magnezyum gibi çeşitli elementler ergimiş halde bulunur. Altın, gümüş, bakır, platin, kalay, kurşun, çinko gibi madenler de magmada yer alır. Bu metalik madenler de doğal olarak volkanizma sonucunda yeryüzüne çıkar.
- Kalınlığı, yer kabuğunun altından itibaren başlar ve 2900 km’ye kadar iner.
KRİTİK: Yeryüzünde volkanizmanın aktif olduğu bölgelerin altın, gümüş, platin, bakır, kalay, kurşun ve çinko gibi metalik madenlerin çıkartıldığı yerler olduğuna ve bu yerlerin tarımsal verimlilikleri yüksek olduğundan sık yerleşilen (nüfuslanmış) alanlar oluşturduğuna dikkat edilmelidir.
3. Çekirdek
- Demir ve nikel gibi ağır maddelerden oluşup, NİFE adını da alır.
- Yoğunluğu dış çekirdekte 10 gr/cm3 iken, iç çekirdekte 15 gr/cm3‘e kadar ulaşır. Sıcaklığı ise 3700 °C’den başlayıp 5000 °C’yi bulur ve bu sıcaklık magmadaki konveksiyonel hareketlerin temel nedenidir.
- Dış çekirdeğin yarı akışkan plazma halinde, iç çekirdeğin ise sert, katı ve kristalimsi olduğu varsayılmaktadır.
b) Yer Kabuğunun Hareketleri Nasıldır ve Levha Tektoniği Kuramı Nedir?
Litosfer, levha adı verilen büyük parçalardan oluşmuştur ve bu parçaları inceleyen kurama, levha tektoniği kuramı denir. Bilindiği gibi yerküre hem kendi, hem de Güneş’in etrafında hareket ederken magmanın konveksiyonel hareketleri nedeniyle kendi içinde de yavaş da olsa sürekli hareket halindedir.
Yer kabuğundaki deprem, volkanizma, kıta hareketleri ve dağ oluşumu hareketlerine tektonik hareketler denir. Bunlardan deprem ve volkanizma kısa sürede meydana gelip gözlemlenebilirken, dağ ve kıta oluşumu hareketleri milyonlarca yılda meydana geldiğinden insan yaşamı sırasında gözlemlenemez. Dünya 14 büyük ve birçok küçük levhadan meydana gelmiştir. Bu levhalar yılda birkaç cm ilâ 10 cm arasında hareket ederler. Levhalar bazen birbirlerine doğru hareket ederken bazen de birbirinden uzaklaşırlar.
KRİTİK: Levhaların birbiriyle karşılaştığı ya da uzaklaştığı yerlerin ortak özelliği; deprem alanları olmaları, volkanik olayların etkili olması ve sıcak su kaynaklarının bulunduğu alanlarla paralellik göstermesidir.
Magmanın neden olduğu konveksiyonel hareketler; levhaların birbirine yaklaşıp uzaklaşmasına, yanal ve dikey olarak yer değiştirmesine yol açar.
c) Levhaların Birbirine Doğru Hareketleri Nasıldır?
1. Okyanus Levhasıyla Kıtasal Levhanın Karşılaşması
Bu durumda okyanusal kabuk kıtasal kabuğun altına girdiğinden bu alanlar, yeryüzünün en depremli ve en şiddetli volkanik hareketlerin görüldüğü bölgeler olarak karşımıza çıkar. Bu alanlarda;
- Derin okyanus hendekleri oluşur.
- Magma yüzeye çıktığından volkanik olaylar sık sık meydana gelir.
- Kıvrımlı ya da kırıklı sıradağlar oluşur.
- Şiddetli depremler, tsunamiler ve sıcak su kaynakları meydana gelir.
2. İki kıtasal Levhanın Birbiriyle Karşılaştığı Alanlarda;
- Kıtaların arasında buluna tortul kütleler kıvrımlı veya kırıklı dağ sistemlerini meydana getirir.
- Deprem ve volkanik alanlar meydana gelir.
3. Okyanus tabanındaki iki levhanın birbirinden uzaklaştığı alanlarda;
- Okyanus içi sırtları oluşur.
- Yeni bir okyanusal kabuk meydana gelir.
- Deprem ve tsunami olayları görülür.
4. Kıta üzerinde birbirinden uzaklaşan levhalar arasında;
- Doğu Afrika’da olduğu gibi rift adı verilen yarıklar,
- Graben adı verilen çöküntü alanları,
- Volkanik olaylar, depremler ve sıcak su kaynakları meydana gelir.
5. İki levhanın yatay yönde birbirini sıyırmasıyla;
- Artan sismik gerilime bağlı olarak çok şiddetli depremler meydana gelir.
- Dünya’da ve Türkiye’de en şiddetli depremlerin yaşandığı yerler meydana gelir. (Kuzey Anadolu ve Sen Andreas fay hatlarında olduğu gibi)
KRİTİK: Levha Tektoniği Kuramı ilk kez Alman bilim adamı Alfred Wegener tarafından 1912 yılında Kıtaların Kayması Teorisi olarak ortaya atılmıştır. Bu teori bilim çevreleri tarafından büyük kabul görerek zamanla geliştirilmiş ve Levha Tektoniği Kuramı adını almıştır.
Sude
İyi oldu tekrar etiğim