Bir insanın fiziksel özelliklerini anlatırken çoğu zaman zorlanırız. Saçının ve gözlerinin rengini, boyunun uzunluğunu, yüzünün şeklini, kilosunu vb. özelliklerini anlatarak karşımızdaki insanın kafasında fotoğraf oluşturmaya çalışırız. Oysa anlatmaya çalıştığımız kişinin bir fotoğrafını gösterdiğimiz zaman onlarca sözcükle anlatmadığımız çok daha kolay ifade etmiş oluruz. Haritalar da bir nevi yeryüzündeki bazı olayların dağılışının fotoğrafıdır. Doğa olayları ya da beşeri özellikleri haritalarla daha kolay anlatabiliriz. Kaldı ki önceki ünitede de öğrendiğimiz gibi dağılış, coğrafyanın ana ilkelerinden biridir.
Haritaların yapılış amaçları arasında mühendislik, askerî, ekonomik ve istatistiki bilgilerin belirli kurallara göre düzlem üzerine aktarılması) yer almaktadır. Bu kurallar, haritası çizilecek olan yerin kuş bakışı görünüşünün aktarılması ve gerçek uzaklıkların belirli bir ölçeğe göre küçülmesidir. Buna göre harita, yeryüzünün tümündeki ya da bir bölümündeki özelliklerin kuş bakışı görünümlerinin belirli bir ölçeğe göre düzleme aktarılmasıyla elde edilen şekillerdir.
Haritalar coğrafyanın temel ilkelerinden olan dağılış ilkesine bağlı olarak daha da önem kazanmıştır. Haritalar yaşadığımız bölgeyi, farklı yöreleri, ülkeleri, ve dünyayı tanımamıza ve bu yerler hakkında bilgi edinmemize olanak sağlayan en temel araçlar arasındadır.
Haritalardan,
- Hastalıkların dağılış alanları,
- Yol, köprü ve tünel yapımı,
- Saldırı ve tehditlerin önlenmesine tedbirlerin alınması,
- Nüfus ve göç hareketlerinin etkilerinin araştırılması,
- Topografyanın tanınması,
- Hava durumunun gösterilmesi,
- Ulaşımın sağlanmasında izlenecek yolun belirlenmesi,
- Turistik yerlerin rehber olmaksızın gezilebilmesi
gibi pek çok konuda yararlanılır.
Bir çizimin harita sayılabilmesi için;
- Kuş bakışı görünüş sağlanmalı
- Belirli bir küçültme oranının olması
- Düzleme aktarılmış olması
gerekir.
Haritalar çizilirken öncelikle kullanım amacı göz önünde bulundurulur. Haritanın ölçeği, haritada kullanılacak işaretler vb. özellikler de kullanım amacına göre belirlenir. Buna göre haritalarda farklı özellikler görülür. Fakat her haritada bulunması gereken öğeler vardır. Bunlar, haritanın elemanlarını oluşturur. Harita elemanlarının başlıcaları haritanın adı, ölçeği, yön oku, coğrafi koordinatlar ve harita anahtarıdır. Çiziliş amacına göre her haritanın bir adı vardır: Türkiye fiziki, Afrika iklim tipleri, İstanbul il ve ilçeleri, Türkiye fındık üretim alanları, Asya nüfus dağılışı gibi. Haritanın adı aynı zamanda haritanın çizilme amacını da belirtmektedir.
Haritanın ölçeği, arazideki uzunlukların ne kadar küçültüldüğünü gösterir. Ölçek, haritanın önemli öğelerindendir. Çünkü kullanılan ölçeğe göre haritanın ayrıntıyı gösterme gücü değişir. Ölçekler, kesir ve çizgi olmak üzere ikiye ayrılır. Kesir ölçekler pay ve payda şeklinde gösterilir: 1/2.000.000 gibi. Bu tür bir ölçekte 1 sayısı haritadaki uzunluğu, 2.000.000 ise gerçekteki uzunluğu gösterir. Diğer bir deyimle böyle bir ölçek, arazideki 2.000.000 birimin haritada 1 birim olarak gösterildiğini ifade eder. Çizgi ölçekte ise arazideki uzaklıkların haritada ne kadar gösterildiği bir çizgi grafik üzerinde gösterilmektedir. Bunun için aşağıdaki çizgi ölçeği inceleyelim.
Çizgi ölçekte üstteki sayılar gerçek uzaklığı, çizginin uzunluğu ise haritadaki uzunluğu göstermektedir. Örneğin haritada 0 ile 20 arasındaki bir uzaklık gerçekte 20 km’yi göstermektedir. Çizgi ölçekler bazı durumlarda kesir ölçeğe göre daha kullanışlıdır. Örneğin haritalar fotokopiyle büyültülüp küçültülürken kesir ölçek aynı kaldığı halde çizgi ölçek aynı oranda büyültülüp küçültülmektedir.
Haritalarda bulunması gereken öğelerden biri de yön okudur. Yön oku genellikle kuzeyi gösterir. Coğrafi koordinatların bulunduğu haritalarda paralel derecelerinin büyüme doğrultularına bakılarak da yön belirlenebilir. Haritanın önemli öğelerinden biri de harita anahtarı veya lejant olarak adlandırılan kısmıdır. Bu kısımda, harita üzerinde kullanılan semboller, renkler, noktalar, çizgiler vb. öğelerin neleri temsil ettiği belirtilmektedir.
Orta ölçekli haritalar, ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında değişen haritalardır. Bu tür haritalarda dağ, ova ve plato gibi yer şekilleri gösterilebilmektedir. Ölçeği 1/500.000 ve daha küçük ölçekli haritalara küçük ölçekli harita denir. Bu tür haritalarda ayrıntı azdır.
Projeksiyon Yöntemleri
Haritaların çizimlerinde oluşan hataları azaltmak için geliştirilmiş çizim metodlarına projeksiyon ya da izdüşüm yöntemleri denir. Bu yöntemlerle haritalar gerçeğe yakın olarak çizilmeye çalışılır. Buna rağmen hiçbir projeksiyon yöntemi haritalardaki hataları tamamen ortadan kaldıramaz.
Projeksiyonlar
Şimdi de haritaların çiziminde kullanılan başlıca projeksiyon yöntemlerini inceleyelim.
a) Silindir Projeksiyon
Bu yöntemde, paralel ve meridyenler arası mesafe eşit alındığından, kutuplara doğru hata oranı artar. Ekvator çevresinde ise, meridyenler
arasındaki mesafe fazla olduğundan hata payı en az olur. Dünya haritaları genellikle bu yöntemle çizilmekte olup bu projeksiyon açıları korur.
b) Konik Projeksiyon
Bu projeksiyonla çizilen haritalarda, paralel ve meridyen aralıkları gerçeğe uygundur. Şekillerin açı ve yönleri hatalı iken bu projeksiyon alanları korur. Orta enlemlerin çizimlerinde hata oranı azdır.
c) Düzlem (Ufki) Projeksiyon
Bu yöntemde paralel ve meridyenler bir düzlem üzerine geçirilerek projeksiyon düzlemi kutba teğet olarak alınır. Şekil ve alan bozulmalarının fazla olduğu bu yöntemle yapılan haritalar daha çok deniz ve hava ulaşımı için geliştirilmiştir.
Çizik (Çizgi) Ölçek
Haritadaki uzunlukların gerçekte ne kadar olduklarını bir doğru üzerinde belirten ölçektir. Çizik ölçek yardımıyla, farklı noktalar arasındaki gerçek uzaklık daha kolay bulunabilir.
Ölçeklerin Birbirine Çevrilmesi
a) Kesir Ölçeğin Çizik Ölçeğe Çevrilmesi
Kesir ölçeğin paydasındaki birim, çizik ölçekte kullanılan birime (m veya km’ye) dönüştürülür. Bunun için birimin yanındaki sıfırlar atılarak, istenen diğer birime çevrilir.
Örneğin; cm’yi, km’ye çevirmek için sola doğru beş sıfır (veya basamak) atılır.
1/400.000 kesir ölçeğini çizik ölçeğe çevirecek olursak, öncelikle payda kısmındaki sayıyı km’ye çevirmeliyiz.
400.000 cm = 4 km’dir. Yani çizik ölçekte harita üzerindeki 1 cm’lik uzunluğun gerçekte 4 km olduğu anlaşılır.
Daha sonra çizik ölçekte sıfırın sağındaki ve solundaki sayının 4 ile başlaması ve katları olacak biçimde sağa doğru artırılması ile çizik
ölçek elde edilebilir.
b) Çizik Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi
Çizik ölçeğin uzunluğu, harita uzunluğunu, sıfırın en solundaki ve en sağındaki birimlerin toplamı da gerçek uzunluğu bulmamıza yardımcı
olur.
