Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “-ken, – alı/ -eli, -asıya / -esiye, -arak / -erek, -dığında / -diğinde / -duğunda / -düğünde, -madan / -meden, -ıp / -ip /-up / -üp, -dıkça / -dikçe / -dukça / -dükçe, -a / -e, …-r …-mez / -r …-maz, -maksızın / -meksizin, -ınca /-ince / -unca / -ünce, -casına /-cesine ekleriyle oluşturulan Fiilimsi türüdür.
Örnekler
- Taşınırken beyaz eşyaların bazıları zarar görmüş.
- İşe başlayalı buralara hiç uğramaz oldu.
- Arkadaşlarımla gittiğimiz piknikte doyasıya eğlendik.
- Hiçbir zaman insanlara kibirlenerek bakmamalısın!
- Uyandığında çevresinde kimseyi göremedi.
- Bazen ben de böyle düşünmeden konuşuyorum.
- Okuyup öğrenen insan kolay kolay kandırılamaz.
- Büyüdükçe babasına daha çok benziyordu.
- Başından geçen olayları utana sıkıla anlatmıştı.
- Gelir gelmez hep birlikte yemeğe oturduk.
- İki saat boyunca hiç konuşmaksızın beni dinledi.
- Albüme bakınca o eski günler hatırıma düştü.
- Beni ilk kez görmüşcesine yüzüme baktı.
-› Bu cümlelerde belirtilen sözcükler fiil kök ya da gövdelerinden “-ken, -alı, -asıya, – erek, -dığında, -meden, -up, -dükçe, -a, ….-r …-mez, -maksızın, -ınca” ekleriyle türediği ve fiil anlamını koruduğu için zarf-fiildir.
Önemli Bilgi: Zarf-fiiller cümlede “ne zaman” ve “nasıl” sorularıyla bulunur. “Ne zaman” sorusuyla bulunan zarf-fiiller cümleye “zaman” anlamı, “nasıl” sorusuyla bulunanlar ise “durum” anlamı katar.
Örnekler
- Uyanınca kolunda tarifsiz bir acı hissetti.
-› Bu cümlede “hissetti” sözcüğüne “ne zaman” sorusu sorulduğunda “uyanınca” zarf-fiill bulunur. Bu zarf-fiil, “ne zaman” sorusuyla bulunduğu için cümleye “zaman” anlamı katmıştır. - Bugünkü toplantıya katılamayacağını üzülerek bildirdi.
-› Bu cümlede “bildirdi” sözcüğüne “nasıl” sorusu sorulduğunda “üzülerek” zarf-fiili bulunur. Bu zarf-fiil, “nasıl” sorusuyla bulunduğu için cümleye “durum” anlamı katmıştır. - Koşarken ayağımı burktuğum için canım acımıştı.
-› Bu cümledeki “ayağımı burktuğum için” sözüne “ne zaman” sorusu sorulduğunda “koşarken” zarf-fiili bulunur. Bu zarf-fiil, cümleye “zaman” anlamı katmıştır. - Mesleğini ölesiye sevdiği için dükkânını kapatmamıştı.
-› Bu cümlede “sevdiği için” sözüne “nasıl” sorusu sorulduğunda “ölesiye” zarf-fiili bulunur. Bu zarf-fiil, cümleye “durum” anlamı katmıştır.
Dikkat: Bazı zarf-fiiller cümleye durum anlamı da zaman anlamı da katabilir.
Örnekler
- Yazar, toplumsal gerçekleri abartmadan anlatıyor.
-› Bu cümlede “-madan” eki durum anlamı katacak şekilde kullanılmıştır. - Güneş batmadan çiftçiler köyün yolunu tuttu.
-› Bu cümlede “-madan” eki zaman anlamı katacak şekilde kullanılmıştır.
Örnek Soru: Aşağıdakilerden hangisinde zarf-fiil cümleye diğerlerinden farklı bir anlam katmıştır?
A) Bahar gelince İstanbul halkı kendini sokağa attı.
B) İstasyona vardığımızda tren henüz perona gelmemişti.
C) İki arkadaş karanlık mağaranın içine korkarak girdi.
D) Salondaki herkes, Yahya Çavuş çıkarken ayağa kalktı.
Çözüm: “A” seçeneğinde “gelince” zarf-fiil, “B” seçeneğinde “vardığımızda” zarf-fiili, “D” seçeneğinde “çıkarken” zarf-fiili cümleye “zaman” anlamı katmıştır. “C” seçeneğindeki “korkarak” zarf-fiili ise cümleye “durum” anlamı katmıştır. Doğru cevap “C” seçeneğidir.
Dikkat: Zarf-fiil eklerinden biri olan “-a / -e” genellikle ikileme şeklinde kullanılır ancak bazı cümlelerde tek başına da kullanılabilir.
Örnekler
- Tatilde gezdiği yerleri anlata anlata bitiremedi.
-› “-a / -e” eki bu cümlede ikileme şeklinde kullanılmıştır. - Sabah sekize çeyrek kala vapura bindim.
-› “-a /-e” eki bu cümlede tek başına kullanılmıştır.
Karıştırmayalım: Fiilden türeyerek zarf görevinde kullanılan sözcükler, zarf-fiille karıştırılmamalıdır. Bir sözcüğün zarf-fiil olabilmesi için zarf-fiil eklerinden birini alması gerekir.
Örnek
- Seni birkaç gündür çok üzgün görüyorum.
-› Bu cümlede “üzgün” sözcüğü zarf olarak kullanılmıştır ancak zarf-fiil eklerinden birini almadığı için fiilimsi değildir.
