Yerleşmelerin Özellikleri 11. Sınıf Coğrafya

27.06.2025

A. ŞEHİRLERİN FONKSİYONLARI VE ETKİ ALANLARI

B. TÜRKİYE’DE YERLEŞMELER

Tarihsel Süreçte Şehirler

Tarihsel Süreçte şehirlerin Nüfus Gelişimi

Yerleşik hayatın olmadığı dönemde insanlar küçük göçebe gruplar halinde dolaşıp avcılık ve toplayıcılıkla geçiniyorlardı.
Üretim fazlalığı ticareti ortaya çıkarmış, zamanla farklı iş alanları doğmuş ve insanların büyük topluluklar halinde bir arada yaşama gereksinimleri artmıştır.
Dünya’da ilk şehir yerleşmeleri Mısır, Mezopotamya ve Akdeniz Havzası’nda görülmektedir. (MÖ 2000-5000 arası). MÖ 2000 yıllarında ise Çin, Güney ve Güneydoğu Asya’daki akarsu vadilerinde şehirler ortaya çıkmıştır.
Tarih boyunca dünya nüfusunun çoğu kırsal alanda yaşamıştır.
Sanayi Devrimi’nden sonra, şehirlerin sayısı ve nüfusları hızla artmıştır. 1848’de İngiltere’de ortaya çıkan Sanayi Devrimi şehirleşmeyi hızlandıran önemli bir süreci başlatmıştır.
Maden şehirlerinin ortaya çıkması Sanayi Devrimi’nin bir sonucudur. Tarihteki ilk şehirler günümüz şehirleri gibi çok kalabalık değildi. Sanayi ve teknolojinin gelişmesiyle şehirler göç almakta ve hızla büyümektedir.
Büyükşehirlerin oluşmasındaki temel faktör sanayi ve ticaretin gelişmesidir.
Türk – İslam dünyasında geçmişte önemli fonksiyona sahip şehirler vardır. Örneğin; Semerkant, Buhara, Konya, Kaşgar, Endülüs, Bağdat, Şam gibi şehirlere baktığımızda genelde ticaret, eğitim, ekonomi gibi fonksiyonların öne çıktığını görürüz.

Şehirlerin Fonksiyonel Gelişimi

Yeryüzündeki ilk şehirlerde tarımsal üretim ön planda olup, zamanla ticaret ve el sanatları da gelişmiştir. Sanayileşme ile birlikte şehirleşme oranı artmış, şehirlerin fonksiyonel değişimleri hızlanmış, nüfuslarında da önemli sıçramalar olmuştur. Şehirlerde farklı farklı sosyo-ekonomik faaliyetlerin yürütülmesi fonksiyonel bakımdan da farklı şehirlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bazı şehirler çok göç almış ve nüfuslarının hızla artması sonucu büyük şehirler ortaya çıkmıştır.

Şehirler ve Küresel Etkileri

Dünyada bazı şehirler yerel, bazıları bölgesel bazıları ise küresel etkiye sahiptir. Örneğin New York ve Londra’da meydana gelen bir olay dünyanın büyük bir kısmını etkilerken, Cezayir’in Başer ve Sudan’ın Hartum şehrindeki olaylar ise sadece yakın çevrelerini etkiler.

Roma:

Yaklaşık 3000 yıl önce denizden 24 km uzaklıkta kurulmuştur. Zaman zaman önemi azalsa da her dönem küresel etkiye sahip bir kent olmuştur. Roma’da sanat, tarih ve din iç içe geçmiştir. Dünya tarihindeki belirleyici rolünü çok uzun süre sürdürdüğünden “Dünyanın başkenti” unvanına layık görülen Roma, tarihteki Roma İmparatorluğu’nun başkenti idi.
Roma’nın gücü İstanbul’a kayınca şehrin etkisi, önemi ve nüfusu azalmaya başlamıştır. Fakat bu dönemde bile dünyanın sayılı şehirleri arasında yer almıştır.
Katoliklerin dinî merkezi olan Vatikan Roma’nın içinde yer alır. Bu yüzden çift başkent rolüne de sahiptir. Vatikan’ın küresel etkisi İtalya’dan çok daha büyüktür. Papalık İtalya’dan bağımsız olarak işlev görmektedir.
Roma, İtalya’nın başkenti olması dolayısıyla hizmet sektörünün egemen olduğu bir şehirdir. Ayrıca finans, bankacılık, sigortacılık, ticaret ve turizm İş gücünün yaklaşık 2/3’ünü barındırmaktadır.

Şehirler ve Etki Alanları

Dünyanın Büyük Şehirleri Nerelerde Kurulmuştur?

Bir yerleşmenin şehir olarak kabul edilebilmesi için;

Nüfus miktarı
Nüfusun sektörel dağılımı
Konut sayısı
Ekonomik faaliyet türleri
Mesleki çeşitlilik

gibi özellikler dikkate alınır.

Tarihte ve günümüzde şehirlerin çoğu Orta Kuşak’ta kurulmuştur. Bunda iklimin elverişli olması büyük rol oynamıştır. Orta Kuşak’ta kıyı bölgelerinde kurulan şehirlerde ise iklim elverişliliğinin yanında ulaşım ve ticaret önemli rol oynamıştır.

Günümüzde dünya üzerinde farklı farklı özelliklere sahip pek çok şehir bulunmaktadır. Bazı şehirler hinterlandı ve fonksiyonları sonucunda oldukça gelişmiştir. Bazı şehirler dünyanın sayılı şehirleri arasında yer almıştır. Bazıları küresel ekonominin ve faaliyetlerin kontrol merkezi durumuna gelmiştir.

Deniz kıyısındaki bazı şehirlerin hinterlandıyla (ard bölge, etkili olduğu alan) bağlantısı kolaydır. Örneğin Almanya’da Hamburg, Türkiye’de İzmir gibi şehirlerin limanları da çok gelişmiştir. Antalya gibi bazı turizm şehirleri doğal güzellikleriyle etki alanı oluşturmuştur.

Ankara gibi ülkelerinin başkenti olan şehirlerde hizmet fonksiyonu ön plana çıkmıştır. Böyle şehirlerde sanayi ve diğer ekonomik sektörlerde önemli gelişmeler göstermiştir.
Gelişmesinde dini faktörlerin etkili olduğu Kudüs, Mekke ve Vatikan gibi şehirlerde turizm de önemli ölçüde gelişmiştir. Buralar aynı zamanda birer turizm şehri olmasına karşın dini faktörler daha ön plandadır.
Bazı şehirlerde tek bir fonksiyon öne çıktığı hâlde, bazılarında birden fazla fonksiyon öne çıkabilir.
Şehirsel fonksiyon, bir şehrin gelişmesinde ve çevresiyle sürekli iletişim hâlinde bulunmasında önemli olan işlevlerin bütünüdür.
Çeşitli faaliyet ve hizmetleri bünyesinde toplayan şehirler fonksiyonlarına göre dar ve geniş alanları etkiler.
Şehirsel fonksiyonlar, şehirleri çevresine göre birer cazibe merkezi hâline getiren en önemli unsurların başında gelir. Bundan dolayı şehirler nüfus çeken bir özelliğe sahiptir. Böylece hem şehrin nüfusu artmakta hem de sosyo-ekonomik faaliyetler ve hizmetlerin çeşidi artmaktadır.

Şehirlerin Fonksiyonları ve Etki Alanları

1- New York

1613 yılında Hollandalılar tarafından New Amsterdam adıyla kurulmuştur.
1664 yılında İngilizlerin eline geçmiş ve New York adını almıştır.
ABD’nin 1778’de bağımsızlığını kazanmasından sonra iki yıl boyunca başkentlik yapmıştır.
Günümüzde ABD’nin en büyük kenti ve dünya ekonomisinin kontrol merkezi konumundadır.
Finans, medya, politika, eğitim, eğlence ve moda gibi alanlarda küresel etkiye sahip bir dünya şehridir.

2- Mekke

Arap Yarımadası’nda çölün ortasında kurulmuş, dünyanın en eski şehirlerinden biridir. (MÖ 2000)
İslamiyet’in doğuşuyla birlikte büyük önem kazanmıştır.
Hz. Muhammed burada doğmuş, Kur’an’ın ilk ayetleri burada inmiştir.
Hac ibadeti nedeniyle her yıl milyonlarca Müslüman tarafından ziyaret edilir.

3- Kudüs

Dünyanın en eski şehirlerinden biridir. (MÖ 4000)
Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam için kutsal sayılan mekânlara ev sahipliği yapar.
Üç semavi dinin önemli dini merkezlerinden biridir.

4- Essen

Almanya’nın altıncı büyük şehridir.
Ruhr Havzası’nda yer alan önemli bir sanayi merkezidir.
18. yüzyıla kadar küçük bir yerleşim iken, Sanayi Devrimi ile birlikte kömür yatakları sayesinde hızla gelişmiştir.

5- Şam

Tarihi kervan ve ticaret yollarının kavşağında kurulmuştur.
Suriye’nin başkenti ve önemli bir ticaret merkezidir.
Tarih boyunca değişen koşullara uyum sağlayarak varlığını sürdürmüştür.

Türkiye’de Yerleşmeler

Kır Yerleşmeleri

Kent Yerleşmeleri ve Fonksiyonları

Çözümlü Test Soruları

1. Aşağıdakilerden hangisi kır yerleşmelerinin temel özelliklerinden biri değildir?
A) Nüfus yoğunluğunun düşük olması
B) Ekonomik faaliyetlerin tarım ve hayvancılığa dayalı olması
C) Sanayi ve hizmet sektörünün gelişmiş olması
D) Konutların genellikle tek veya iki katlı olması

Çözüm:
Kır yerleşmelerinde sanayi ve hizmet sektörü gelişmemiştir; ekonomik faaliyetler daha çok tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Doğru cevap C‘dir.

2. Toplu yerleşme tipinin görüldüğü bir bölgede aşağıdakilerden hangisi beklenmez?
A) Su kaynaklarının sınırlı olması
B) Tarım arazilerinin geniş ve verimli olması
C) Yer şekillerinin engebeli olması
D) İklimin kurak olması

Çözüm:
Toplu yerleşmeler, su kaynaklarının az olduğu kurak ve engebeli bölgelerde görülür. Tarım arazilerinin geniş olduğu yerlerde dağınık yerleşme daha yaygındır. Doğru cevap B‘dir.

3. Aşağıdaki yerleşmelerden hangisi fonksiyonlarına göre diğerlerinden farklıdır?
A) İstanbul
B) Zonguldak
C) Antalya
D) Konya

Çözüm:

İstanbul (ticaret, sanayi, kültür),
Antalya (turizm),
Konya (tarım).
Zonguldak ise maden çıkarma fonksiyonu ile öne çıkar. Doğru cevap B‘dir.

4. Gecekondu yerleşmeleri ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Plansız ve düzensiz yapılaşma görülür.
B) Genellikle kırsal göçle ortaya çıkar.
C) Altyapı hizmetleri gelişmiştir.
D) Büyük şehirlerin çevresinde yaygındır.

Çözüm:
Gecekondular, altyapı hizmetlerinin yetersiz olduğu, düzensiz yerleşim alanlarıdır. Doğru cevap C‘dir.

5. Türkiye’de dağınık yerleşmenin en yaygın olduğu bölge aşağıdakilerden hangisidir?
A) İç Anadolu
B) Karadeniz
C) Güneydoğu Anadolu
D) Doğu Anadolu

Çözüm:
Dağınık yerleşme, yağışın bol ve arazinin engebeli olduğu Karadeniz Bölgesi‘nde yaygındır. Doğru cevap B‘dir.

6. Aşağıdakilerden hangisi kent yerleşmelerinin özelliklerinden biri değildir?
A) Nüfusun 10.000’in üzerinde olması
B) Tarım dışı sektörlerin ekonomide ağırlıkta olması
C) Konutların genellikle ahşap ve tek katlı olması
D) Eğitim, sağlık ve ticaret hizmetlerinin gelişmiş olması

Çözüm:
Kentlerde çok katlı betonarme yapılar yaygındır; ahşap ve tek katlı konutlar kırsal yerleşmelere özgüdür. Doğru cevap C‘dir.