İnsan vücudunun en karmaşık organı olan beyinde yaklaşık 100 milyar nöron bulunur. Kafatasının kemikleriyle çevrili olan bu organ, yetişkin bir insanda 1300-1400 gr ağırlığındadır.
Beyin; geçmiş deneyimler (depolanmış bilgi), şimdiki olaylar ve gelecek planlarına dayalı bilinçli eylem oluşturabilen tek organdır. Vücudun tüm kısımlarından gelen bilgileri (sinir uyarılarını) alır; bu bilgileri analiz ederek kararlar oluşturur ve tepki organlarına uyarılar (uygun cevaplar) gönderir.
Beyin, bağ dokusundan oluşan üç ayrı zarla çevrilmiştir. Kafatasının altında bulunan bu zarlara meninges denir. Meningesin dış tabakası sert zar, orta tabakası örümceksi zar ve iç tabakası ince zar olarak adlandırılır. Sert zar çift katlıdır ve dayanıklı bir yapıya sahiptir. Örümceksi zar içerdiği bağ dokusu lifleri sayesinde sert zar ile ince zarı birbirine bağlar. İnce zar beynin tüm girinti ve çıkıntılarına yapışmıştır. Yapısında bol miktarda kan damarı bulunur ve beynin beslenmesinde görev yapar. (Meningesin iltihaplanmasına menenjit denir. Menenjit genellikle bakteri ya da virüsün neden olduğu bir enfeksiyondur.)
Örümceksi zar ile ince zarın arasında beyin-omurilik sıvısı (BOS) yer alır. Bunun kökeni kan basıncının etkisiyle kılcal damarlardan çıkan sıvıdır. Beyin-omurilik sıvısının işlevleri şunlardır:
- Beyin ile omuriliği sarsıntı ve darbelere karşı korur.
- Beyin ve omuriliğin atık ürünlerini kana verir. Ayrıca bu organların beslenmesi için gerekli maddeleri kandan süzer
- Merkezi sinir sisteminde iyon dengesinin sağlanmasında rol oynar.
Gelişmiş bir insan beyni üç bölümde incelenir. Bunlar ön beyin, orta beyin ve arka beyindir. Bu bölümler de kendi aralarında alt gruplara ayrılır.
ÖN BEYİN
İnsanda beynin en büyük kısmı olduğundan “büyük beyin” olarak da adlandırılır. Ön beyin diğer beyin bölümlerini üstten Örter. Uç beyin ve ara beyin olmak üzere iki kısımda incelenir.
Uç Beyin: Önden arkaya (boyuna) uzanan bir yarıkla sağ ve sol olmak üzere iki yarım küreye ayrılmıştır. Bu yarım küreler aksonlardan oluşan bağlarla birbirine bağlıdır. Üstteki bağa nasırlı cisim, alttaki bağa ise beyin üçgeni adı verilir. Beyin yarım kürelerini enine ayıran derin bir yarık bulunur. Buna Rolando yarığı denir.
Ön beyinden enine bir kesit alınırsa, dışta boz maddenin içte ise ak maddenin bulunduğu görülür. içteki ak madde miyelinli sinirlerin aksonlarından meydana gelmiştir. Bu kısmın beyaz rengini lipit bakımından zengin olan miyelin verir. Ak maddenin dışında bulunan boz madde miyelinsiz nöron gövdelerinden oluşur. Bu kısma kabuk (korteks) adı verilir. Beynin kabuk kısmı, boz maddenin yüzey alanını artıran çok sayıda kıvrıma sahiptir. Yüzey alanının fazla olması, insanda zihinsel yeteneklerin diğer omurgalılardan daha gelişmiş olmasını sağlayan faktörlerden birisidir.
Beyin kabuğunda bilinç, düşünme, zeka, hafıza, yazı yazma, istemli hareket etme gibi etkinliklerin merkezleri bulunur. Duyu organlarından gelen bilgilerin değerlendirilmesi de beyin kabuğunda yapılır. Yani beynin kabuk bölgesi öğrenmemizi, karar vermemizi, bilinçli olmamızı ve duyusal olarak çevrenin farkında olmamızı sağlar.
Dikkat: İnsanın beyin kabuğunda hareket için emirlerin verildiği bölüm motorik merkez adını alır. Beyin kabuğunun motorik merkezinde el, ayak, yüz gibi hareketlerin temsil edildiği alanlar farklı büyüklüktedir. Bu farklılık, o bölgeye uyarı gönderen duyu reseptörlerinin sayısı ve yoğunluğuyla ilişkilidir.
Ara Beyin: Beyin yarım kürelerinin arasında kalan kısımdır. Bu bölge talamus, hipotalamus ve epitalamustan oluşur.
Talamus duyu organlarından gelen bilgilerin toplanma ve dağıtım merkezidir. Koku dışındaki diğer duyular burada sınıflandırılır ve beyin kabuğundaki duyu merkezlerine yönlendirilir. Kısaca talamus, dış çevre ile beyin kabuğu arasında iletişimi sağlayan önemli bir merkezdir. Talamusun uyku oluşumunda da etkisi bulunur.
Hipotalamus beynin küçük bir parçası olmasına rağmen iç organların ve dokuların ana kontrol merkezi durumundadır. Hipotalamusun en önemli fonksiyonları şunlardır:
- Termostat görevi yaparak vücut sıcaklığını düzenler.
- Susama merkezini içerir ve vücudun su dengesinin düzenlenmesinde görev yapar.
- Açlık, tokluk ve iştahın düzenlenmesinde rol oynar.
- Biyolojik saatin düzenlenmesini sağlar.
- Üreme ve cinsel davranışları düzenler.
- Hormonal denge üzerine etkilidir. Hipofiz bezinin arka lobundan salgılanan hormonlar hipotalamusta yapılır. Ayrıca hipoüz bezinin ön lobu üzerinde etkili olan serbest bıraktırıcı hormonların kaynağıdır.
Dikkat: Hipotalamusun fonksiyonları homeostazi için hayati önem taşır.
Epitalamus, melatonin hormonunu salgılayan epifiz bezinin bulunduğu kısımdır. Beyin-omirilik sıvısını meydana getiren bazı kılcal damarlar da epitalamusta yer alır.
ORTA BEYİN
Ara beyin ile pons arasında uzanan bölgedir. Beynin bu bölümünden ön beyin, beyincik, pons ve omurilik soğanı ile bağlantı kuran sinirler geçer. Bu nedenle orta beyin, ön ve arka beyin arasında köprü işlevi görür. Orta beyin görme ve işitme ile ilgili refleksleri düzenler. Örneğin yan taraftan yaklaşan bir cismin görüntüsünü beyin henüz oluşturmadan, baş o yöne doğru döner. Sese bağlı olarak da benzer bir refleks oluşur. İşitme ile ilgili tüm aksonIar ya orta beyinde sonlanır ya da bunun içinden geçerek ön beyine gider. Orta beyinde ayrıca kas tonusunu (dinlenme halinde kasların haüf kasılı olması durumu) ve vücudun duruşunu düzenleyen merkezler bulunur.
ARKA BEYİN
Arka beyin üç kısımdan meydana gelir. Bunlar beyincik, omurilik soğanı ve ponstur.
Beyincik: Arka kafa çukurunun içinde, omurilik soğanının üzerinde bulunur. İki yarım küreden meydana gelmiştir. Beyinciğin dış (kabuk) kısmı boz maddeden, iç kısmı ise ak maddeden oluşur. Ak madde, boz madde içine dallar şeklinde uzantılar gönderir. Bu görünüm bir ağacı andırdığı için hayat ağacı olarak adlandırılır.
Beyincik hareket ve denge merkezidir. Beyincik hem eklemlerin ve kasların durumlarıyla ilgili hem de iç kulaktaki denge organından başın hareketleriyle ilgili bilgileri alır. Ayrıca işitme ve görme merkezinden de veri toplar. Daha sonra tüm bu bilgileri bir araya getirerek aralarındaki koordinasyonu sağlar ve hatalı olanlar varsa onları düzeltir. Yapılan araştırmalar, istemli hareketlerin düzenlenmesinde beyinciğin beyin kabuğu ile birlikte çalıştığını göstermiştir. İnsanlarda beyincik hasara uğradığı zaman ayakta dururken veya yürürken sallanma, bir cisme doğru uzanan elin düzensiz hareket etmesi, gözlerin hareket eden bir cismin durduğu noktada duramaması gibi belirtiler ortaya çıkar.
Omurilik Soğanı: Beyinciğin altında, omurilik ile pons arasında bulunur. Ön beyin ve beyincikten farklı olarak dış kısmı ak maddeden, iç kısmı boz maddeden meydana gelir. Bu açıdan omuriliğe benzerlik gösterir. Omurilik soğanı, omuriliğin devamı niteliğindedir. Orta ve ön beyinden çıkıp vücuda giden motor sinirlerin çoğu omurilik soğanında çapraz yapar. Bunun sonucunda beynin sağ yarısı vücudun sol yarısının çoğu hareketlerini, sol yarısı da tersini kontrol eder.
Omurilik soğanının en önemli fonksiyonları şunlardır:
- Solunum, sindirim, dolaşım gibi yaşamsal olayların düzenlenmesini sağlar. Örneğin kalp atış hızını kontrol eden, kan damarlarının çaplarını ayarlayarak kan basıncını düzenleyen ve soluk alıp verme işlevini denetleyen merkezler omurilik soğanında bulunur.
- Yutma, kusma, hapşırma, öksürme gibi refleksleri kontrol eder.
Hayatsal öneme sahip olayların kontrol merkezlerini içerdiği için omurilik soğanına hayat düğümü adı da verilmektedir. Omurilik soğanının zarar görmesi durumunda kişinin yaşamı tehlikeye girebilir.
Pons (Varolii Köprüsü): Orta beyinle omurilik soğanı arasında yer alır. Kalın sinir demetlerinden oluşmuştur. Ponsun fonksiyonları şunlardır:
- Merkezi sinir sisteminin parçalarını (beyin bölümleri ve omuriliği) birbirine bağlar. Böylece bir köprü görevi yapmış olur.
- Omurilik soğanındaki solunum merkezlerini düzenler.
Dikkat: Orta beyin, pons ve omurilik soğanı birlikte beyin sapı olarak adlandırılır. Beyin kabuğuna kadar uzanan ve beyin kabuğundan omuriliğe giden tüm sinirsel yollar beyin sapından geçmek zorundadır. Yani beyin sapı bir iletim yolu olarak görev yapar.
kafi