Tekke edebiyatı nazım türleri

1. İlahi

• Dinî-tasavvufî halk şiirinin en önemli nazım türüdür.
• İlahiler, genellikle koşma nazım biçimiyle oluşturulur.
• Allah’ı övmek, onun birliğini anlatmak, ona yalvarmak için söylenen şiirlerdir.
• İlahiler; ilahi hikmetleri ve sırları, tasavvufî görüş ve anlayışı dile getirir, Allah’ı ve peygamberi över, Allah’ın büyüklüğünü ve rahmetini ortaya koyar.
• İlahiler, genellikle bir tarikatın izini taşımaz.
• İlahiler; meclislerde, dergahlarda, medreselerde özel bir ezgi veya makamla okunur.
• İlahiler, genellikle dörtlükler halinde söylenir. Dörtlüklerden oluşanlar 7’li, 8’li veya 11’li hece ölçüsüyle söylenir. Beyitten oluşanlar ise 11’li, 14’lü veya 16’lı hece ölçüsüyle ya da aruz ölçüsüyle yazılır.
• Dörtlük biçiminde olan ilahiler koşma uyak düzenine göre, beyit biçiminde olanlar gazel kafiye düzenine göre oluşturulur.
• Dörtlükten oluşan ilahilerin kafiye örgüsü, aaab / cccb / dddb…; beyitten oluşanların ise aa/ ba /ca… şeklindedir.
• İlahiler tarikatlarına göre türlü adlar alır: Mevlevîler ilahiye ayin, Bektaşîler nefes, Gülşenîler tapuğ, Halvetîler durak, öteki tarikatlar da cumhur ya da ilahi der.
• Yunus Emre, ilahi türündeki şiirleriyle tanınmıştır.

Sözcükler

âkilem: akıllıyım; divane: deli; gâh: bazen, kimi zaman; sulayın: su gibi; dağlaram: kızgın demirle yakarım; vasl: kavuşma; anuban: anarak; oluban: olarak; melül: üzgün; miskin: yoksul, zavallı; bîçâre: çaresiz; âvâre: bir yere bağlı olmayan.

Nefes

• Bektaşî tarikatının inanış ve düşüncelerinin dile getirildiği dinî-tasavvufi şiirlerdir.
• Nefes denmesinin sebebi, iç bilgisinden ve gerçeklerden söz edip kutsal bir ilhamla söylenmesidir.
• Tekke ozanları, ayinlerde, meclislerde nefesleri saz eşliğinde özel bir ezgiyle okur.
• Koşma nazım biçimiyle oluşturulur.
• Daha çok hece ölçüsünün 7’li, 8’li ve 11’li hece ölçüsüyle söylenir.
• Heceyle söylenen nefeslerin dörtlük sayısı 3 ilâ 7 olur.
• Genellikle nefeslerde tasavvuftaki “vahdet—i vücut” anlayışı anlatılır.
• Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgülerde bulunulur.
• Biçim ve içerik bakımından ilahilerle benzerlik gösterir.
• Nefeslerde kalenderane, alçakgönüllü ve biraz da alaycı bir söyleyiş dikkati çeker.
• Özellikle Kaygusuz Abdal ve Pir Sultan Abdal nefesleriyle tanınır.

Nutuk

• Pirlerin ve mürşitlerin, tarikata yeni giren dervişlere, tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir.
• Öğretici şiirlerdir ve hece ölçüsü kullanılarak koşma nazım şekliyle söylenirler.

Devriye

• Evrenin ve insanın Allah’tan çıkıp tekrar Allah’a dönmesi felsefesine göre yazılan şiirlerdir.
• “Devir kuramı“”nı yani evrenin, insanın, canlı ve cansız bütün varlıkların yaratılışının kaynağını, nereden gelip nereye gittiğini açıklayan şiirlerdir.
• Devir kuramı Hz. Muhammed’in “Ben nebi iken Adem su ile çamur arasındaydı.” hadisi ile ilgilidir. Mutasavvıflara göre vücut halindeki Hz. Muhammed yeryüzüne sonradan gelmiştir. Hâlbuki ruh halinde olan Hz. Muhammed ezelden beri vardı.
• Tasavvufî düşüncede, insanın yaratılışı konusundaki devir nazariyesine göre, yaratılmış her varlık ezelden ruh halinde mevcuttu. Zamanı gelen ruh maddi âleme iner, buna “nüzul” (iniş) denir; önce cansıza, sonra nebata, hayvana, insana ve en sonra da insan—ı kamile geçer. İnsan-ı kâmilden de Tanrı’ya ulaşır, onunla birleşir, buna da “uruc” (yükseliş) denir. Ruhun bu yolculuk dönemlerini anlatan tasavvufi şiirlere devriye adı verilir.

Şathiye (Şathiyat-ı sofiyane)

• Arapça bir sözcük olan ı’şath”, “alaylı söz” anlamına gelir.
• Tasavvuf erinin kendisinden geçtiği sırada inançlardan teklifsizce ve alaycı bir söz ederek yazdığı şiirlerdir.
• Şathiyeler, ilk bakışta ciddi duygu, düşünce ve özellikle inançlardan serbestçe ve alaycı bir dille söz ediyormuş kanısını uyandıran şiirler olarak görünürler.
• Genellikle Bektaşi şairleri tarafından yazılan bu tür şiirler, çeşitli çevrelerce isyan ve küfür sayılmıştır. Bazılarına göre ise iyi yorumlandığında, tasavvuf düşüncesine ait derin anlam ve kavramlarının çeşitli söz sanatlarıyla anlatılmaya çalışıldığı ifade edilir.
• Kaygusuz Abdal, Yunus Emre, Eşrefoğlu Rumi şathiye örnekleri vermişlerdir.

Çözümlü 5 Soru

1. Soru:

Aşağıdaki nazım türlerinden hangisi Tekke edebiyatına ait değildir?
A) İlahi
B) Nefes
C) Gazel
D) Devriye

Çözüm:
Doğru Cevap: C
Gazel, Divan edebiyatına ait bir nazım türüdür. Tekke edebiyatının başlıca nazım türleri arasında ilahi, nefes, devriye, şathiye ve nutuk yer alır.

2. Soru:

“Allah’ı övmek ve ona yalvarmak amacıyla yazılan, genellikle 7’li veya 8’li hece ölçüsüyle söylenen şiirlere ne ad verilir?”
A) Nefes
B) İlahi
C) Devriye
D) Şathiye

Çözüm:
Doğru Cevap: B
İlahi, Tekke edebiyatında Allah’ı övmek ve ona yalvarmak amacıyla yazılan şiirlerdir. Yunus Emre’nin ilahileri bu türün en güzel örneklerindendir.

3. Soru:

Aşağıdaki ifadelerden hangisi “şathiye” türü için doğrudur?
A) Tasavvufi konuları işleyen, Bektaşi şairlerce yazılan şiirlerdir
B) Tanrı ile alay eder gibi yazılan, aslında derin anlamlar taşıyan şiirlerdir
C) Varlığın oluşumunu ve insanın yaratılışını anlatan şiirlerdir
D) Tarikat kurallarını ve tasavvuf ilkelerini öğreten şiirlerdir

Çözüm:
Doğru Cevap: B
Şathiye, görünüşte alaylı ve şaşırtıcı ifadelerle yazılmış, ancak derin tasavvufi anlamlar taşıyan şiirlerdir. Kaygusuz Abdal’ın şathiyeleri ünlüdür.

4. Soru:

Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
A) Nefes – Bektaşi şairler
B) Devriye – Varlığın oluşumu
C) Nutuk – Tarikat kuralları
D) İlahi – Mevlevi şairler

Çözüm:
Doğru Cevap: D
İlahiler genellikle tüm tarikatlarda kullanılan bir nazım türüdür ve özellikle Mevlevilere özgü değildir. Yunus Emre gibi birçok mutasavvıf şair ilahi yazmıştır.

5. Soru:

“Varlığın oluşumunu ve insanın yaratılışını anlatan, tasavvufi görüşleri ifade eden şiirlere ne ad verilir?”
A) Nutuk
B) Devriye
C) Nefes
D) Şathiye

Çözüm:
Doğru Cevap: B
Devriye, varlığın oluşumunu ve insanın yaratılışını anlatan, tasavvufi görüşleri ifade eden şiirlerdir. Bu tür şiirlerde genellikle “devir kuramı” işlenir.