Öğretici Metinler
Edebî Tenkit (Eleştiri)
Tanzimat döneminde edebî tenkit daha çok tartışmalar şeklinde cereyan etmiştir. Edebiyatımızın ilk tartışması Tasvir-i Efkâr ile Ruznameıi Ceride—i Havadis gazetelerinde Şinasi ile Mehmet Sait Efendi arasında görülmüştür. Dil sorunuyla ortaya çıkan tartışma sürdükçe edebiyat davasına dönüşmüş, dört ay süren tartışma edebiyat tarihine “Mes’ele—i Mebhusetü Anha” olarak geçmiştir.
Tanzimat döneminde Namık Kemal-Ziya Paşa, Recaizade Mahmut Ekrem-Muallim Naci, Beşir Fuad—Ahmet Mithat arasındaki münakaşalar (tartışmalar) edebî tenkide katkılar sağlamıştır.
Tanzimat edebiyatının ilk döneminde edebî tenkit divan edebiyatının esasları ve özellikleri üzerine kurulmuştur. Divan edebiyatına tenkitler Ziya Paşa ve Namık Kemal tarafından yöneltilmiştir.
Ziya Paşa, Hürriyet gazetesinde çıkan Şiir ve İnşa (1868) adlı makalesinde divan edebiyatına hücum ederek onu “gayr-i millî ve sun’î“ olmakla suçlar, asıl edebiyatımızın halk edebiyatı olduğunu söyler. Harabat (1874) adlı eserine yazdığı ön sözde bu görüşlerinin tam tersini savunur.
Narmk Kemal, 1866’da Tasvir-i Efkâr’da çıkan Lisan-ı Osmanînin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir adlı uzun makalesinde divan edebiyatını eleştirir, küçültücü ifadeler kullanır.
Namık Kemal, Ziya Paşa’nın Harabat adlı eserini tenkit etmek için yazdığı Tâhrib-i Harabat (1876) ve Takip (1886) adlı eserlerinde divan şiirini daha şiddetli bir biçimde eleştirir.
Rezaizade Mahmut Ekrem’in III. Zemzeme Mukaddimesi, Takdir—i Elhan’ı, Takrizât’ı; Muallim Naci’nin Demdeme’si, Yazmış Bulundum’u; Abdülhak Hamit’in Makber Mukaddimesi, Duhter-i Hindu Mukaddimesi, Na—Kâfi, Sami Paşazade Sezai’nin Küçük Şeyler Mukaddimesi tenkit niteliği taşır.
Makale
Makale, gazeteyle birlikte ortaya çıkan bir türdür. Makale türünün ilk örnekleri Tanzimat döneminde verilmiştir. İlk makale örneği, Şinasi’nin Tercüman-ı Ahval gazetesine ön söz olarak yazdığı Mukaddime başlıklı yazısıdır.
Namık Kemal’in 1866’da Tasvir—i Efkâr’da çıkan Lisan—ı Osmanînin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir adlı makalesi ve Ziya Paşa’nın Şiir ve İnşa yazısı makale türünün özelliklerini gösterir.
Hatıra (Anı)
Namık KemaI’in Magosa Hatıraları, Ahmet Mithat Efendi’nin Menfa, Muallim Naci’nin Ömer’in Çocukluğu adlı eserleri türün önemli örnekleridir.
Gezi Yazısı
Ahmet Mithat Efendi’nin Avrupa’da Bir Cevelan adlı eseri türün önemli bir örneğidir.
Gazete
Tanzimat Dönemi’nde yeniliğin yerleşmesinde önemli rol oynayan faktörlerden biri gazeteciliktir. Modernleşmenin en önemli araçlarından biri gazetedir. Her ne kadar gazete edebi bir tür değilse de kullandığı dil vasıtasıyla edebiyat
türlerine zaruri bir yön göstermiştir. Gazetenin kitap gibi uzun süre satışta kalmayıp günlük okunmaya, bir bakıma tiraja dayanması, onun daha geniş kitlelere hitap edebilecek bir dile sahip olmasını gerektirmiştir. Böylece gazeteye bağlı olarak edebi eserlerde de Şinasi’nin ifadesiyle “giderek umum halkın kolaylıkla anlayabileceği” bir dil anlayışı yaygınlaşmaya başlar. Zaman zaman sapmalar ve geriye dönüşler; yaygınlaşmayı önlese de temelde konuşulan dille ilgisini kesmeyen bir edebiyat anlayışı değerini kaybetmez.
