ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİLLER
1) Etken Fiil
Öznesi belli olan yani işi yapanın belli olduğu fiillerdir.
Etken fiillerin kendine özgü herhangi bir çatı eki yoktur.
Fiilde “-ıl, -ın, -l, -n, —ş, -ış” ekleri yer almaz.
Öznesi “gerçek özne”dir.
Gerçek özne, gizli özne biçiminde de olabilir.
— Çocuklar bahçede top oynadılar.
— Atı alan Üsküdar’ı geçti.
Aşağıdaki altı çizili fiiller öznesine göre etken çatılıdır:
- — Ne dönüp duruyor havada kuşlar.
- — Bu kaçıncı bahçe gördüm târumar.
- — Onun iri, yeşil gözlerinden akıyor yaşlar.
- — İnsandır sanıyordum mukaddes yüke hamal.
- — Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller.
- — Yağmur hızlı hızlı düşüyordu toprağa.
2) Edilgen Fiil
Bir fiil cümlesinde özne, eylemi yapan değil de başkasının yaptığı işten etkilenen bir durumda ise cümle edilgen çatılıdır.
Edilgen fiillerde özne aktif değil pasif durumdadır.
Öznesi “sözde özne”dir.
Fiil, “-ıl, -ın, -l, -n” eklerinden birini almak zorundadır.
Edilgen çatılı cümlede “başkası tarafından” anlamı vardır.
Edilgen fiili anlamak için cümleye “başkası tarafından” ya da “birileri tarafından” ifadelerinden biri eklenebilir.
Aşağıdaki altı çizili fiiller edilgen çatılıdır:
— İngilizcesini geliştirmek için kursa yazıldı.
— Yollardaki çukurlar sonunda kapatıldı.
— Bayram, bütün yurtta coşkuyla kutlandı.
— Kırılan vazonun parçaları çöpe atıldı.
— Ünlü yazarın yeni romanı yayımlandı.
— Kitaptaki sorular çözüldü.
Yüklemin edilgen olduğu bazı cümlelerde bazen eylemi yapan “tarafından”, “-ca, -ce” gibi ifadelerle karşılansa da bu durum o cümlenin edilgen özelliğini bozmaz, bu ifadelerin olduğu kısım “örtülü özne” olur.
- Bu yasa (Sözde ö.) oy çokluğuyla meclisçe (örtülü ö.) kabul edildi.
- Sınav (Sözde ö.) salon başkanı (örtülü ö.) tarafından başlatıldı.
Geçişsiz bir fiil edilgen duruma getirilmişse cümlede hiçbir özne olmaz, yani ne sözde özne ne de gerçek özne olur.
Sabah erkenden oraya gidildi.
Dosyalara titizlikle bakıldı.
3) Dönüşlü Eylem
Bir fiil cümlesinde özne hem işi yapıyor hem de yaptığı işten etkileniyorsa o cümle dönüşlü çatılıdır.
Dönüşlü fiillerin öznesi “gerçek özne” dir.
Dönüşlü fiiller, “-ıl, -il, -ın, -in, -l, -n” eklerinden birini alır.
Dönüşlü fiiller birkaç istisna dışında nesne almaz, yani geçişsizdir.
Dönüşlü fiillerde “kendi kendine, kendi başına, tek başına yapma” anlamı vardır. Hatta bazı fiiller “kendi” zamiriyle dönüşlülük özelliği kazanır.
- Dalgalandım da duruldum
- Koştum ardından yoruldum
- Binlerce güzel gördüm de
- En son sana vuruldum
Dönüşlü çatılı cümlelerde fiil edilgen çatılı fiil gibi “ —ıl, -ın, -l, -n” eklerini alır. Çatı ekleri aynı olunca “dönüşlü- edilgen” çatılı fiil karıştırılabilir.
Dönüşlü fiilde “kendi kendine yapılma” anlamı varken, edilgen fiilde “başkası tarafından”, “birileri tarafından yapılma” anlamları vardır. Edilgen fiillerin olduğu cümlelere “başkası tarafından”, dönüşlü fiillerin olduğu cümlelere “kendisi” ifadesi eklenebilir.
Baktım (etken)
Bakındım (dönüşlü-kendi kendine)
Bakıldı (edilgen-başkası tarafından)
Sevdim (etken)
Sevindim (dönüşlü-kendi kendine)
Sevildim (edilgen-başkası tarafından)
“Ahmet, annesine sarıldı.” cümlesinde gerçek özne vardır ve eylemden önce “kendisi” ifadesini getirebiliriz. (dönüşlü)
“Ekmekler gazeteye sarıldı.” cümlesinde ekmek sarılma işini kendi kendine yapamaz, bu eylem “başkası tarafın dan” yapılır. (edilgen)
Dönüşlü çatılı fiiller nesne almaz ancak bazı dönüşlü fiiller kural dışına çıkıp nesne alabilir.
- Öğretmenimiz, ceketini giyindi.
4) İşteş Fiil
– Fiil kök veya gövdelerine “-ş, -ış, -iş, -uş, -üş” eklerinden birinin getirilmesi ile yapılan, eylemin birden çok ya da en az iki kişi tarafından yapıldığını belirten, karşılıklı veya birliktelik anlamı taşıyan fiillerdir.
İşteş fiiller, öznenin işi yapma durumuna göre ikiye ayrılır:
a) Karşılıklı İşteş Fiiller: Özneleri bir işi karşılıklı yapan fiillerdir.
— Çoğu zaman hemen barışırlar.
— Yıllarca mektup yoluyla yazıştılar.
— İnsanlar dille anlaşır.
— Bir akşam vakti tanıştılar.
b) Birlikte Yapılan İşteş Fiiller: Özneleri bir işi birikte yapan fiillerdir.
— Kuşlar dallarınızda ötüşür.
— Otobüse tıka basa doluştular.
— Öğrenciler, saatlerce bekleşti.
— Kuşlar, başka diyara uçuştu. r
Bazı fiiller “-ş” ekini almadığı halde kendiliğinden işteşlik anlamı taşır: yarış-, güreş-, savaş-, barış-…
Özne bir kişiyi karşılıyorsa yüklemde işteşlikten söz edilemez.
- Adam, otobüse güç bela yetişti.
- Kadın, haberi duyduktan sonra zor sakinleşti.
- Toplantı boyunca sadece kendisi konuştu.
İşteşlik eki almayıp çokluk kişi eki alan fiiller işteş eylem sayılamaz, çünkü işteşlik için “—ş” ekinin gelmesi şarttır.
“Dün yolda onu gördük.” cümlesine birliktelik anlamını “-k” kişi eki katmıştır.
“Akşama kadar ders çalıştılar.” cümlesine birliktelik anlamını “-lar” kişi eki katmıştır.
Değişerek yeni bir görünüm kazanma anlamı taşıyan “oluş” fiillerinde işteşlik yoktur.
- Yaz boyunca güneşin altında esmerleşmiş.
- Gökyüzü akşama doğru kızıllaştı.
- Her geçen gün biraz daha güzelleşiyordu.
