MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ

I. BEYİN

Omurgalıların tamamında kafatası içinde yer alır. Proteinlerinin çoğu üç haftada bir yenilenir. Kanın % 20’si beyine pompalanır. Glikozun en çok kullanıldığı yerdir. Beynin vücuda oranı ve beyindeki kıvrım sayısı beynin gelişmişliğini gösterir. Beyin meninges adı verilen zar tabakası ile sarılıdır.

Beyin içten dışa doğru üç zar ile örtülüdür : 

İnce zar: Beynin en ince girinti ve çıkıntılarına kadar girerek beynin yüzeyine yapışmıştır. Beyni besleyen kan damarlarını içerir.
Örümceksi zar : Ortada olup, ince bağ dokusu iplikleriyle ince zar ve sert zarı örümcek ağı gibi birbirine bağlar.
Sert zar : Kafatası kemiklerine yapışmış olan kalın ve dayanıklı zardır.

BOS kan basıncı etkisiyle kılcal damarlardan çıkan sıvıdan oluşur. Sinir hücreleri ile kan damarları arasında madde alışverişini sağlarken, merkezî sinir sistemindeki iyon değişiminin dengede kalmasını da sağlar.

Beyin; ön, orta ve arka beyin olmak üzere üç kısımda incelenir. 

Beyin; su, yağ, protein, karbonhidrat, diğer organik ve inorganik maddelerden oluşur.

a) Ön Beyin

İnsan beyninin en büyük kısmıdır. Uç beyin ve ara beyin olmak üzere iki kısımdan meydana gelmiştir. Ön beynin enine kesidi alındığında içte ak madde, dışta boz madde olduğu görülür. Ak madde, miyelinli nöronların aksonlarından oluşur. Miyelin beyaz ve yağlı olduğundan aksonlar beyaz görünür. Beyin yarım küreleri üzerinde girus adı verilen çıkıntılar ve sulkus adı verilen girintiler vardır. Bu girinti ve çıkıntılar uç beyinin yüzey alanının artmasını sağlar. İnsanların beyin yarım kürelerinin yüzey alanı diğer omurgalı canlılara oranla çok fazladır.

1. Uç beyin (beyin kabuğu, serebral korteks)

İki beyin yarım küresinden oluşur. Bu yarım küreleri birbirine bağlayan köprülerden üsttekine nasırlı cisim, alttaki bağlantıya ise beyin üçgeni adı verilir. Beyin yarım kürelerini enine ayıran derin yarığa rolando yarığı denir.

Beyin kabuğunda ise bilinç, düşünme, algılama, zekâ, yorumlama, hafıza, bilinçli hareket etme ve beş duyunun alınıp değerlendirildiği çeşitli merkezler bulunur.

Beyin kabuğunun görevlerinin daha iyi anlaşılması için yapılan deneylerde; beyin yarım küreleri çıkarılmış bir kuşun ancak dışardan bir etkiyle itilirse yürüyebildiği, uyarılmadıkça uçamadığı, ancak havaya atılırsa uçabildiği, önüne konulan yemeği yemediği, ağzına besin verildiğinde yuttuğu, yanına yaklaşan düşmanlara karşı (kedi ve köpek gibi) duyarsızlaştığı gözlenmiştir.

Aşağıdaki tabloda beyin yarım kürelerinin görevi belirtilmiştir.

Beyin yarım küreleri ayrıca farklı aktiviteleri kontrol eden dört bölüme ayrılmıştır. Bunlar ön (frontal) lop, orta (parietal) lop, şakak (temporal) lop ve arka (oksipital) lop olarak bilinir.

2. Ara beyin

Talamus, epitalamus, hipotalamus ve hipofizin arka lobunu içine alır.

Talamus : Duyu sinirleriyle gelen uyartıların iletim merkezidir. Koku dışındaki tüm duyusal impulslar ön beyne iletilirken talamustan geçer. Uyku uyanıklık durumunu da düzenleyen talamus, uyku hâlinde çalışmaz.

Epitalamus : Talamusun üst kısmında bulunan epitalamus, talamus ve hipotalamusla birlikte işlev görür. Epitalamusun ince uzantısı epifiz bezi adını alır. Bu bezden salgılanan melatonin hormonunun özellikle üreme ile ilgili biyolojik ritimler üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. Epitalamus; salgıların kontrolünde, duyuların oluşumunda, kas ve iskelet sisteminin denetiminde rol oynar.

Hipotalamus : İç organların ve dokuların otomatik kontrol merkezidir. Hipotalamusta su dengesi, kan basıncı, uyku, iştah, karbonhidrat ve yağ metabolizması, vücut sıcaklığı, eşeysel yönelme ve olgunlaşmayı sağlayan merkezler bulunur. Hipotalamus ayrıca sinir hücrelerinden salgılanan özel hormonlar ile hipofiz bezinin çalışmasını düzenler.

Hipofiz : Endokrin bezlerin çalışmasını düzenleyen en önemli iç salgı bezidir.

b) Orta Beyin

Beyincik ve ara beyin arasında kalan bölgedir. Ön beyin, beyincik, pons ve omurilik soğanı sinirlerinin birbirine bağlandığı yerdir. Yani bir anlamda ön ve arka beyini birbirine bağlar.

Orta beyindeki hücrelerin temel görevi; görme ve duyma reflekslerinin kontrol edilmesidir. Göz bebeklerinin büyüyüp küçülmesi ve yüksek seste irkilme beyinin bu bölümünden yönetilir. Ayrıca orta beyinde kas tonusunu ve vücudun duruşunu düzenleyen merkezler de bulunur.

c) Arka Beyin

Beyincik, omurilik soğanı ve ponstan meydana gelmiştir.

1) Beyincik : Yapı olarak beyinde olduğu gibi sert, örümceksi ve ince zarla örtülüdür. Enine kesitte dışta boz madde, içte ak madde bulunur. Ak madde boz madde içinde ağaç dalları gibi dağıldığından beyinciğe hayat ağacı da denir. Beyinciğin görevi, duyu organlarından ve kaslardan alınan uyartılara göre iskelet kaslarının uyumlu biçimde çalışmasını sağlayarak dengenin oluşmasını sağlamaktır. Eğer beyincik zedelenirse bütün kas hareketleri düzensizleşir. Ayrıca beyincik vücut dengesini sağlarken göz ve kulaktan gelen uyarıları da değerlendirir.

2) Omurilik soğanı : Dışta ak madde, içte boz madde bulunur. Beyine giden ve beyinden vücuda dağılan sinirlerin bazıları doğrudan, bazıları da çapraz yaparak omurilik soğanından geçer.

Örneğin; beynin sağ tarafından gelen motor sinirler omurilik soğanında çapraz yaparak vücudun sol yanındaki kaslara emir götürür.

Solunum, dolaşım, sindirim, boşaltım gibi yaşamsal olayların kontrol merkezidir. Ayrıca yutma, çiğneme, öksürme, hapşırma, kusma ve tükürük salgılanması gibi refleks faaliyetlerinin merkezî omurilik soğanıdır. Omurilik soğanının hayati öneminden dolayı bu kısma hayat düğümü de denir. Birey herhangi bir etkiden dolayı omurilik soğanı zarar görürse hayatını kaybedebilir.

3) Pons (varol köprüsü) : Beyincik, orta beyin ve omurilik soğanı arasında bulunan kalın sinir demetlerinden oluşur. Omurgalılar içerisinde sadece memelilerde pons bulunur. Pons beyinciği oluşturan yarım küreler arasında impuls iletimini sağlar. Ayrıca vücudun sağ ve sol tarafındaki farklı kasların çalışmasını ve solunum merkezlerini düzenler.

Orta beyin, Pons ve omurilik soğanından oluşan bölüme beyin sapı denir.

Refleks Yayı: Refleks; herhangi bir uyartının alınması ve hiçbir yorum yapılmadan bir hareketle cevap verilmesi şeklinde gerçekleşen fizyolojik tepkilerdir. Bu olayı idare eden refleks yayı, uyarının alındığı nokta ile uyartıya cevap verilen nokta arasında kalan yapılardan oluşur.

Refleks Yayının İşleyişi:
Uyaran → Duyu organındaki reseptör hücre (almaç) → Duyu nöronu → Dorsal (arka) kök → Ara nöron → Ventral (ön) kök → Motor nöron → Tepki organı (efektör organ)

Omurilik, beyine gelen ve beyinden çıkan impulsları iletmenin dışında refleks merkezi olarak da çalışır.

Refleks Hareketleri Üç Çeşittir:

1. Kalıtsal Refleks:
   İnsanlarda doğuştan gelen bazı ortak refleksler vardır. Bunlara kalıtsal refleksler denir.
   Örneğin; yeni doğmuş bebeğin emme refleksi veya gözünü kırpma refleksi. Diz kapağına vurulduğunda bacağın öne doğru fırlaması, eline iğne batınca elini çekme hareketi.

2. Şartlı Refleks:
   Bir uyarının sürekli tekrarlanması ile elde edilen reflekslere ise şartlı refleks denir.
   Örneğin; Rus bilgini Pavlov, defalarca köpeğine et vermeden önce zil çalmıştır. Bir süre sonra et verilmediği hâlde köpeğin salyasının zil sesine bağlı olarak aktığını gözlemlemiştir.

3. Alışkanlıklar:
   Beyin çok sık aralıklarla yaptığı ve öğrendiği davranışları omuriliğe yükler.
   Örneğin; dans etmek, araba kullanmak, bisiklet sürmek, sigara içmek, yürümek.

Çözümlü Örnek Test Soruları

1. Beyin Bölümleri
Aşağıdaki beyin bölümlerinden hangisi istemsiz hareketler, denge ve kas koordinasyonundan sorumludur?

A) Cerebrum
B) Cerebellum
C) Medulla oblongata
D) Talamus
E) Hipotalamus

Çözüm:
Cerebellum (beyincik), denge, kas koordinasyonu ve istemsiz hareketlerden sorumludur.
Cevap: B

2. Omurilik Fonksiyonu
Omurilik ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Refleks hareketlerinin kontrol merkezidir
B) Duyu ve motor nöronlar arasında bağlantı sağlar
C) İstemli hareketlerin başlatılmasında görev alır
D) Beyin ile vücut arasında iletişimi sağlar
E) Merkezi sinir sisteminin bir parçasıdır

Çözüm:
Omurilik istemli hareketleri başlatmaz, beyinden gelen emirleri iletir.
Cevap: C

3. Hipotalamus Görevi
Hipotalamusun görevleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?

A) Vücut sıcaklığını düzenlemek
B) Su dengesini kontrol etmek
C) Uyku-uyanıklık döngüsünü ayarlamak
D) Kan basıncını düzenlemek
E) İşitme duyusunu algılamak

Çözüm:
İşitme duyusu temporal lob tarafından algılanır, hipotalamusun görevi değildir.
Cevap: E

4. Talamus’un İşlevi
Talamus için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Duyu bilgilerini serebral kortekse iletir
B) Solunum ve kalp atış hızını kontrol eder
C) Öğrenme ve hafızadan sorumludur
D) Hormon salgılanmasını düzenler
E) İstemli kas hareketlerini başlatır

Çözüm:
Talamus duyu bilgilerini serebral kortekse ileten aktarma merkezidir.
Cevap: A

5. Beyin Zarı – Meninksler
Beyin ve omuriliği saran zarlar (meninksler) dıştan içe doğru hangi sırayla dizilir?

A) Pia mater – araknoid mater – dura mater
B) Dura mater – araknoid mater – pia mater
C) Araknoid mater – pia mater – dura mater
D) Dura mater – pia mater – araknoid mater
E) Pia mater – dura mater – araknoid mater

Çözüm:
Meninksler dıştan içe: Dura mater, araknoid mater, pia mater şeklinde sıralanır.
Cevap: B