İSLAMİYET’İN TÜRK DEVLET YAPISINA ETKİSİ VE İLK TÜRK – İSLAM DEVLETLERİ

Karahanlılar (840 – 1212)

• Orta Asya’da kurulan ilk Müslüman Türk devletidir.
• Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi boylarının desteğiyle kuruldu.
• İkili yönetim anlayışını devam ettirdi.
• Satuk Buğra Han döneminde İslamiyet’i resmi din olarak kabul etmiştir (940).
• Gaznelilerle birlikte Samanoğulları Devleti’ne son verildi.
• Ebu Nasr Ahmet, Abbasi halifesi tarafından İslam hükümdarı olarak tanınan ilk Karahanlı hanı oldu.

Gazneliler (963 – 1187)

Devlet ismini başkenti Gazne’den almıştır.

Alp Tigin tarafından Doğu Afganistan’da kurulmuştur.

Gazneli Mahmut, İran’da bulunan Şii Büveyhoğullarını mağlup ederek Abbasi halifesini Şii tehdidinden kurtardı. Bu hizmetine karşılık halifeden “Sultan” unvanını aldı. Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarı oldu. Böylece İslam dünyasının lideri ve koruyucusu oldu.

Gazneli Mahmut, Hindistan’a on yedi sefer düzenleyerek burada İslamiyet’in yayılmasını sağladı.

Firdevsi, Şehname adlı eserini Sultan Mahmut’a takdim etti.

Dandanakan Savaşı’nda (1040) Selçuklulara yenilen Gazneliler, Afgan asıllı Gurlular tarafından yıkıldı.

Hükümdardan sonra devlet kademesinde en yetkili kişi vezirdi. Karahanlı vezirleri Türkçe “yuğruş” unvanını kullanırken, genellikle İran kökenli olan Gazneli vezirler “hâce” unvanını kullanmıştır.

İlk Türk – İslam devletlerinin egemenlik anlayışında, İslamiyet öncesi Türk devletlerinin idare geleneği devam etmiştir. Özellikle Kök Türkler ve Uygurlar zamanında büyük gelişme gösteren Türk kültür ve medeniyetinin Karahanlılar’dan itibaren İslam kültür ve medeniyetiyle karşılaşıp kaynaşması Türk-İslam medeniyetinin temellerinin atılmasını sağlamıştır.

Türk milleti kendi yaşamını ve geleneğini “il” dediği devlete bağlamış ender bir millettir. Türkler ili, barış ve sulh anlamında da kullanmıştır.
İslamiyet’in kabulü ile birlikte ilin yerini “devlet” ve “mülk” kelimeleri almıştır.

İlk Türk devletlerinde görülen kut anlayışı İslamiyet’le birlikte “Allah’ın nasibi veya takdiri” olarak kabul edilmiştir.

İslamiyet’le birlikte hükümdar unvanlarında da değişiklik görülmüştür. Karahanlılarda hakan yerine “Arslan Han”, yabgu yerine “Buğra Han” ve şad yerine “İlig Han” kullanılmıştır. Gazneliler de ise hükümdarlar “emir ve sultan” gibi İslami unvanlar kullanmıştır.

İslamiyet’le birlikte gelen diğer değişiklikler ise hükümdarlığın halife tarafından onaylanması, ülkede halife adına hutbe okutulması ve basılan paraların üzerine halifenin isminin yazılmasıdır.

İlk Türk – İslam devletlerinde hükümdar tıraz denilen kendi ad ve lakaplarının yazılı olduğu, süslemeli özel giysiler giyerdi.

Karahanlı ordusu; görevleri saray ve hükümdarı korumak olan saray muhafızları, hükümdarın şahsına bağlı ücretli askerlerden meydana gelen Hassa ordusu, hanedan mensupları, valiler ve diğer devlet adamlarının kuvvetleri ile devlete bağlı Türk boylarının kuvvetleri olmak üzere dört ana birimden oluşurdu. Gazne ordusu ise görevleri saray ve hükümdarı korumak olan gulamlar, eyalet ve bağlı devletlerin kuvvetleri, Türkmenler ile ücretli ve gönüllü birliklerden meydana gelirdi.

Çözümlü Test Soruları

Soru 1:

İslamiyet öncesi Türk devletlerinde hükümdarların “kut” anlayışıyla yönetildiği kabul edilirken, İslamiyet’in kabulünden sonra bu anlayış nasıl değişmiştir?

A) Tamamen ortadan kalkmış, yerini saltanat sistemine bırakmıştır.
B) “Allah’ın verdiği bir yetki” şeklinde İslami bir içerik kazanmıştır.
C) Halkın seçimine dayalı bir yönetim anlayışı gelişmiştir.
D) Sadece askeri başarıya dayalı hale gelmiştir.
E) Yabancı devletlerin onayı zorunlu kılınmıştır.

Çözüm:
Doğru cevap B‘dir. İslamiyet sonrasında “kut” anlayışı, “Allah’ın verdiği bir yetki (meşruiyet)” şeklinde İslamileşmiş, ancak hükümdarın Tanrı tarafından görevlendirildiği inancı devam etmiştir.

---

Soru 2:

İslamiyet’in kabulünden sonra Türk devletlerinde aşağıdaki alanlardan hangisinde değişim en az olmuştur?

A) Hukuk sistemi
B) Ordu teşkilatı
C) Devlet başkanlığı unvanları
D) Ekonomik yapı
E) Yazı dili

Çözüm:
Doğru cevap D‘dir. Ekonomik yapı (hayvancılık, ticaret) büyük ölçüde korunmuştur. Diğer seçeneklerde İslami etkiler (şeriat hukuku, sultan unvanı, Arap alfabesi) görülür.

---

Soru 3:

Aşağıdakilerden hangisi, İslamiyet’in Türk devlet yönetimine kattığı yeni kurumlardan biridir?

A) Kurultay
B) Divan-ı Hümayun
C) Toy geleneği
D) Töre
E) Boy teşkilatı

Çözüm:
Doğru cevap B‘dir. Divan-ı Hümayun, İslami dönemde ortaya çıkan bir yönetim organıdır. Diğer seçenekler İslam öncesi Türk devletlerinde vardır.

---

Soru 4:

İslamiyet’in Türk devletlerindeki “ordu-millet” anlayışına etkisi nasıl olmuştur?

A) Askerlik sadece belirli bir sınıfa bırakılmıştır.
B) “Gazâ” ve “cihat” anlayışıyla dini bir boyut kazanmıştır.
C) Ordunun temeli ücretli askerlere dayandırılmıştır.
D) Kadınların orduya katılımı yasaklanmıştır.
E) Orduda Türk olmayanların görev alması engellenmiştir.

Çözüm:
Doğru cevap B‘dir. İslamiyet ile birlikte savaşlar, “cihat” ve “gazâ” anlayışıyla dini bir motivasyon kazanmıştır.

---

Soru 5:

İslamiyet öncesi Türk devletlerinde görülen “töre”nin yerini, İslamiyet sonrasında aşağıdakilerden hangisi almıştır?

A) Şeriat hukuku
B) Örfî hukuk
C) Boy gelenekleri
D) Kurultay kararları
E) Göktanrı inancına dayalı kurallar

Çözüm:
Doğru cevap A‘dır. İslamiyet ile birlikte şeriat hukuku temel alınmış, ancak Türk gelenekleri örfî hukuk şeklinde varlığını sürdürmüştür.